ویژگیهای اختلال فوبیای خاص دوران کودکی و روشهای درمان آن

ابتلا به اختلالات اضطرابی در دوران کودکی و نوجوانی بسیار شایع می باشد. یکی از شابعترین نوع اختلالالات اضطرابی اختلال فوبیا است. اختلال فوبیا در سه نوع کلی به نامهای اختلال فوبیای اجتماعی و یا اختلال اضطراب اجتماعی ، اختلال برون هراسی یا اگورفوبیا(Agoraphobia ) و اختلال فوبیای خاص (Specific phobia ) قرار می گیرند . فوبیای خاص شامل ترسهای شدید از اشیای محیطی ، حیوانات  و یا موقعیتها می باشد. در طبقه بندیهای قبلی اختلالات روانشناختی که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا ارایه شده بود و اصطلاحا به نام DSM معروف است ایختلال فوبیای خاص به نام اختلال فوبیای ساده (Simple phobia) ذکر شده بود اما در طبقه بندیها ی جدیدتر این انجمن نام این اختلال ار اختلال فوبیای ساده به اختلال فوبیای خاص تغییر یافته است  . ابتلا به اختلال فوبیای خاص در دوران کودکی  و یا نوجوانی می تواند با ایجاد عوارض مختلفی مانند کاهش میزان ارتباطات متقابل و افت قابل توجه در کارکردهای تحصیلی همراه باشد. همچینن در برخی از موارد علایم  اختلال فوبیای خاص در دوران کودکی کاهش نیافته و این علایم به دوره ی بزرگسالی انتقال می یابند.

هیجان ترس یکی از انواع هیجانها می باشد که نشان دادن آن مانند هر حالت هیجانی دیگر فرایندی نرمال و لازم می باشد و ابراز آن می تواند سبب حفظ سلامتی ما گردد. برای نمونه وجود ترس زمانی که از خیابان عبور می کنیم می تواند سبب گردد که با احتیاط از خیابان عبور کنیم و در نتیجه احتمال خطر تصادف نمودن ما با اتومبیلها به حداقل خود برسد.نتایج پژوهشهایی که توسط روانشناسانی که درشاخه ی روانشناسی رشد کار می نمایند نشان داده است که اولین حالت ترس در نوزادان از حدود دو یا سه ماهگی اغاز می گردد و رشد حالت ترس با میزان رشد شناختی کودکان ارتباط دارد .

 در اوایل و یا در اواسط دوره ی کودکی با توجه به این موضوع که کودکان در این دوران در مرحله ی رشد شناختی عینی قرار دارند  ترسهای آنان بیشتر از نوع ترس از محرکهای عینی ( Concret ) مانند ترس از حیوانات می باشد اما با افزایش سن کودکان و وارد شدن آنا به مرحله ی رشد شناختی انتزاعی (Abstract ) ترسهای آنان نیز به محرکهای غیر عینی مانند ترس از شکست تحصیلی یا ترس از ارزیابیهای منفی دیگران هدایت می شود.

 اگرچه بسیاری از ترسهای مربوط به دوره ی کودکی با استفاده از روشهای مختلفی که والدین از آنها استفاده می نمایند (مانند روش تشویق والدین برای روبرو شدن با محرکهای ترس زا ) کاهش می یابند و یا به حداقل خود می رسند اما در برخی از مواقع این ترسها حالتی مزمن می یابند و امکان دارد این ترس ها در تمام دوره ی بزرگسالی نیز ادامه یابند

زمانی که میزان شدت ترس و میزان فراوانی رخ دادن ترس ها بالا می باشد و حالت ترس برای مدت حداقل شش ماه همراه با حالت اجتناب شدید از محرک ترس زا ادامه می یابد امکان ابتلای کودکان به یکی از انواع اختلال فوبیا وجود دارد . کودکانی که مبتلا به اختلال فوبیای خاص هستند امکان دارد نوع فوبیای خاص آنان از یکی از انواع فرعی فوبیای خاص یعنی فوبیای حیوانات ، فوبیای محیط طبیعی ( برای مثال فوبیا از تاریکی یا فوبیا از بلندی ) ، فوبیای تزریق و خون ، فوبیای موقعیتی (برای مثال فوبیا از مکانهای بسته یا فوبیا پرواز با هواپیما ) و یا از انواع سایر فوبیای خاص ( برای مثال فوبیا از صداهای بلند و یا فوبیای دیدن چهره ی دلقک ) باشد.

ابتلا به اختلال فوبیای خاص با مجموعه ای از علایم روانشناختی رفتاری ، شناختی و فیزیولوژیکی همراه می باشد. برای نمونه یکی از علایم بارز رفتاری کودک و یا بزرگسالی که مبتلا به اختلال فوبیای خاص می باشد تلاش زیاد وی برای اجتناب از روبرو شدن با محرک ترس زا می باشد. همچینن زمانی که کودک و یا بزرگسالی مبتلا به اختلال فوبیای خاص می گردد به هنگام روبرو شدن با محرکی که علایم این اختلال را در وی فعال می نماید علایم فیزیولوژیک زیادی مانند افزایش میزان ضربان قلب ، افزایش میزان آهنگ تنفس و افزایش جریان خون به عضلات را تجربه می نماید . از سوی دیگر کودک و یا بزرگسالی که مبتلا به اختلال فوبیای خاص می باشد در هنگام روبرو شدن با محرک تحریک کننده ی که حالت ترس را در او ایجاد می کند افکار بسیار ناراحت کننده ای در مورد احتمال رخ داد رویدادی فاجعه بار (مانند احتمال بالا ی آتش سوزی خانه یا رخ دادن زلزله ای ویران گر ) در زندگیش را تجربه می کند.

امکان دارد در کودکانی که مبتلا به اختلال فوبیای خاص هستند در کنار ابتلا به اختلال فوبیای احتمال ابتلا به سایر اختلالات روانشناختی نیز بالا رود . از جمله شایعترین اختلالات همراه با اختلال فوبیای خاص می توان به اختلال اضطراب منتشر ، اختلال فوبیای اجتماعی ، اختلال اضطراب جدایی ، اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه (ADHD) و اختلال افسردگی اساسی اشاره نمود.

میزان شیوع اختلال فوبیای خاص

بطورکلی اختلالات اضطرابی شایعترین نوع اختلالات روانشناختی می باشند و از بین اختلالات اضطرابی اختلال فوبیای خاص یکی از شایعترین نوع اختلالی است که کودکان و بزرگسالان مشاهده می شود . میزان شیوع اختلال فوبیای خاص در بزرگسالان حدود 12 درصد برآورد شده است. همچینن برآورد شده است که 5 درصد کودکان مبتلا به یکی از انواع اختلال فوبیای خاص هستند . از سوی دیگر برآورد شده است که 10 درصد کودکانی که به خاطر ابتلا به اختلالات روانشناختی به کلینیک های روان پزشکی ارجاع داده می شوند مبتلا به یکی از انواع اختلال فوبیای خاص می باشند.

 اگرچه کودکان در هر سنی امکان دارد مبتلا به اختلال فوبیای خاص گردند اما معمولا میانگین سن ابتلا به این اختلال  9 الی 10 سال می باشد

علل ابتلا به اختلال فوبیای خاص

تاکنون علل ابتلا به اختلال فوبیای خاص کاملا شناخته نشده است و بنظر می رسد عوامل مختلفی در این زمینه می توانند نقش داشته باشند سه مورد از این موارد مربوط به عوامل محیطی هستند که شامل یادگیری از طریق شرطی شدن کلاسیک ، یادگیری از طریق روش الگو پذیری (Modeling ) و یادگیری از طریق روش انتقال اطلاعات منفی می باشد. مورد چهارم مربوط به عوامل غیر محیطی مانند عامل ژنتیک می باشد. فوبیای خاص از طریق شرطی سازی کلاسیک در کودکان زمانی ایجاد می گردد که  کودک با محرک ترس زایی روبرو می گردد و زمانی که وی برای بار دیگر با آن محرک ترس زا و یا حتی محرکهای مشابه با آن محرک ترس زا روبرو می شود حالت ترس در وی برانگیخته می شود. فوبیای خاص زمانی از طریق الگو پدیری ایجاد می گردد که کودک مشاهده نماید که والدین وی که نقش الگو را برای وی بازی می نمایند زمانی که با محرک ترس زایی روبرو می شوند واکنش بسیار شدیدی را از خود نشان می دهند . برای مثال والدین چینن کودکی امکان دارد زمانی که با سگی روبرو می شوند حالت بی تابی شدید و یا حالت فرار را نشان دهند . کودکی که چینن واکنشی به صورت مرتب از سوی والدین خود مشاهده می نماید امکان دارد خود نیز بعد از مدتی واکنش مشابه با واکنش والدین خود را نشان بدهد. ترس از طریق انتقال اطلاعات منفی زمانی ایجاد می گردد که کودک داستانهای وحشتناک می شنود و یا کودک اخبار وحشت آوری را از طریق رادیو می شنود. از سوی دیگر  برای ظاهر شدن برخی از ترس ها علل خاصی کشف نشده است و بنظر می رسد در ظاهر شدن این نوع ترس ها عوامل ژنتیک نقش مهمی را داشته باشند.

روش های درمان فوبیای خاص

متخصصان علوم روانشناختی یکی از بهترین روش های درمان اختلال فوبیای خاص را استفاده از روش های درمان شناختی – رفتاری می دانند . درمانهای شناختی – رفتاری از جمله درمانهای جدید غیر دارویی هستند که در سالیان اخیر استفاده از آنها در درمان اختلالات روانشناختی گسترش زیادی یافته است و در حال حاضر از این نوع درمانها برای درمان انواع مختلف اختلالات روانشناختی بخصوص اختلالات افسردگی و اضطرابی استفاده می گردد. در درمانهای شناختی – رفتاری از تکنیکهای مختلف رفتاری و شناختی برای تغییر دادن نحوه ی نگرش ها و اصلاح خطاهای شناختی مراجعان استفاده می شود. این نوع درمانها کوتاه مدت بوده و نتایج پزوهش های تجربی زیادی کارآمدی آنها را در درمان بسیاری از اختلالات روانشناختی مورد تائید قرار داده اند. از جمله تکنیک هایی که در درمانهای شناختی – رفتاری برای درمان اختلال فوبیای خاص مورد استفاده قرار می گیرند می توان به موارد زیر اشاره نمود.

1-تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک (Systematic Desensitization)

تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک یکی از اولین تکنیکهایی بود که برای درمان فوبیای خاص مورد استفاده قرار گرفت. این تکنیک برای اولین بار توسط یک روانپزشک اهل افریقای جنوبی به نام جوزف ولپی بکار رفت. از نظر ولپی علت کارآمد بودن تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک ایجادحالت باز داری متقابل (Reciprocal inhibition) است که در اثر استفاده از این تکنیک ایجاد می شود . بر اساس اصل بازداری متقابل یک شخص در یک لحظه نمی تواند دو حالت هیجانی متفاوت با یکدیگر را تجربه نماید. با توجه به اصل بازداری متقابل هدف از اجرای تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک آن است که مبتلایان به اختلالات اضطرابی بتوانند حالت آرامش را جایگزین حالت اضطراب و ترس خود نمایند. برای رسیدن به چینن هدفی در جریان اجرای تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک ابتدا شخص محرکهایی که پاسخ ترس را در وی ایجاد می کند را به ترتیب از ضعیف ترین حالت تا شدیدترین حالت یاداشت می نماید و سپس در حالی که در وضعیت حالت آرامش (Relaxtion) قرار گرفته است  با آن محرکهای ترس زا روبرو می شود بدون آنکه تلاشی در فرار از آن محرکها داشته باشد و این فرایند روبرو شدن تا زمانی که شخص بتواند با محرک هایی که شدیدترین حالت اضطراب و ترس را در او ایجاد می کنند روبرو شود ادامه می یابد. تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک معمولا برای کودکانی که در سنین اواخر دوران کودکی قرار دارند قابلیت اجرایی بیشتری دارد و علت این موضوع آن است که برای کودکان کم سن و سال آموزش مهارت آرمیدگی (Relaxation training) که فراگیری آن برای اجرای تکنیک حساسیت زادیی سیستماتیک شرط ضروری است دشوار می باشد.

2- تکنیک مدیریت مشروط

تکنیک مدیریت مشروط بر اساس نظریه ی یادگیری شرطی کنشی (Operational conditioning) ساخته شده است. بر اساس این نظریه فعالیت های شخص می تواند سبب دریافت پاداش گردد و گرفتن پاداش می تواند ادامه ی فعالیت ها را در پی داشته باشد. زمانی که رفتار درمانگران از تکنیک مدیریت مشروط برای مقابله با اختلال فوبیای خاص دوران کودکی استفاده می نمایند به کوشش های موفقیت آمیز کودک برای رفتن و یا نزدیک شدن به محرکهای ترس زا پاداش هایی را ارایه می نمایند. همچینن  کوششهای کودک برای غلبه بر اجتناب از محرکهای ترس زا نیز با ارایه ی پاداشهایی همراه می باشد.

3- تکنیک الگو پذیری (Modeling )

تکنیک الگو پذیری بر اساس نظریه ی یادگیری اجتماعی ساخته شده است . در این تکنیک درمانگر نقش الگو را بازی می نماید و ابتدا در حالی که کودک مبتلا به اختلال فوبیای خاص در کنار او قرار گرفته است توضیحاتی در مورد نحوه ی روبرو شدن با محرک ترس زا را به او ارایه می دهد و سپس الگو در حالی که با محرک ترس زا روبرو می شود به صورت تدریجی کودک را نیز با محرک ترس زا روبرو می کند. استفاده از تکنیک الگو پذیری سبب می شود که کودک مبتلا به اختلال فوبیای خاص مهارت های لازم  برای روبرو شدن با محرک ترس زا را بدست آورد. نتایج چند پژوهش نشان داده است که استفاده از روش الگوپذیری می تواند بخصوص در درمان نوعی اختلال فوبیای خاص که فوبیای خاص حیوانات نامیده می شود تاثیر بیشتری داشته باشد.

منابع

Essau.C.& Ollendick.T.(2013). Hand book of the treatment of childhood and adolescent anxiety.     West Sussex :John wiley & sons ltd

                                         Klykylo.W.& Kay.D.(2005). Clinical child psychiatry. West Sussex: John wiley & sons ltd

Mckay D. & Storch . E. (2011). Hand book child and adolescent anxiety disorders. New York : Springer publishers

نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و ذکر آدرس سایت بلامانع است

97/12/16

دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی ) : تبریز ، خیابان 17 شهریو ر جدید ، ساختمان سینا ، طبقه ی هفتم ، تلفن 04135531202