فعال سازی رفتار و بازسازی شناختی دو روش مهم در درمان شناختی – رفتاری اختلال افسردگی

اختلال افسردگی یکی از اختلالات شایع روانشناختی می باشد. در طبقه بندیهای مختلفی که از انواع اختلالات روان شناختی به عمل آمده است این اختلال به انواع فرعی مختلفی طبقه بندی شده است. از بین شایعترین انواع فرعی اختلال افسردگی می توان به دو نوع اختلال افسردگی اساسی (Major depression) واختلال افسردگی مقاوم (Persistent disorder) اشاره نمود. برای درمان اختلال افسردگی از روشهای درمان دارویی و روان درمانی استفاده می شود. روشهای درمان دارویی عمدا به کمک داروهای ضد افسردگی و در موارد استثنایی به کمک برخی  از داروهایی که برای درمان سایر اختلالات روانشناختی بکار می روند انجام می شود . روان درمان اختلال افسردگی به کمک روشهای گوناگون روان درمانی از جمله روان درمانی های شناختی- رفتاری و درمان روان تحلیلی صورت می گیرد. یکی از مهمترین انواع روان درمانیهای شناختی –رفتاری که امروزه برای درمان اختلال افسردگی بکار می رود توسط بک و همکاران وی در حدود پنجاه سال پیش ابداع شده است. پایه و اساس این نوع روان درمان با استفاده از یک مدل نظری که توسط خود بک بیان گردیده ساخته شده است و بر اساس این مدل نظری در ابتلا به انواع مختلف اختلالات روانشناختی و از جمله اختلال افسردگی طرحواره های منفی که در دوران کودکی شکل گرفته اند  نقش مهمی را دارند . این طرحواره ها در دوران کودکی شکل گرفته و به صورت نافعال باقی می مانند اما در دوره های مختلف زندگی و بر اثر روبرو شدن با محرکهای استرس زا فعال گردیده و در پی فعال شدن این طرحواره های منفی علایم اختلال افسردگی ظاهر می شوند . به طور کلی در روان درمانی شناختی- رفتاری که توسط بک و همکاران ابداع شده است به نقش طرحواره های منفی ، افکار منفی خودکار و فرضیات نادرست در ابتلا به اختلال افسردگی تاکید زیادی می شود. برای روان درمانی اختلال افسردگی در درمانهای شناختی- رفتاری از روش ها و تکنیکهای مختلفی استفاده می گردد و دو روش فعال سازی رفتار و بازسازی شناختی از مهمترین این روش ها هستند که در این مقاله من تلاش دارم که به برخی از ویژگیهای این دو روش اشاره نمایم.

الف : روش فعال سازی رفتار (Behavioral Activation )

روش فعال سازی رفتار در درمان اختلال افسردگی به دو صورت مسقل و یا همراه با درمان شناختی- رفتاری بکار می رود. رفتاردرمانگران از روش فعال سازی رفتار به عنوان درمانی مستقل استفاده می نمایند . زمانی که از این روش به عنوان درمانی مستقل برای درمان اختلال افسردگی استفاده می شود از تکنیکهای مختلف شناختی در جریان درمان استفاده نمی شود. رفتار درمانگران با استفاده ازنتایج چندین پژوهش که در آنها میزان اثر بخشی درمان اختلال افسردگی با کمک استفاده از روش درمانی فعال سازی رفتار و روش درمانی شناختی- رفتاری مقایسه شده است به این نتیجه رسیدند که میزان این اثر بخشی تقریبا مشابه است و میزان اثربخشی این دو روش در درمان اختلال افسردگی تفاوت معناداری با یکدیگر ندارند. از سوی دیگر در بسیاری از انواع درمانهای شناختی- رفتاری از روش فعال سازی رفتار به عنوان نوعی تکنیک مهم در جریان درمان اختلالات مختلف روان شناختی بخصوص درمان اختلال افسردگی استفاده می شود و هدف عمده از بکار بردن این تکنیک در جریان درمان شناختی- رفتاری کمک به ایجاد تغییرات شناختی در آن دسته از مراجعانی است که تحت درمان قرار دارند. در جریان اجرای روش فعال سازی رفتار از ابزارهای مختلف استفاده می شود یکی از این ابزارها ثبت فعالیت ها است و در جریان اجرای تکنیک ثبت فعالیتها از مراجعان خواسته می شود که زمان و نوع فعالیتهای خود را در طول یک هفته ثبت کنند. همچینن در جریان اجرای تکنیک ثبت فعالیتها مراجعان می توانند علاوه بر ثبت نوع فعالیتها و ساعات فعالیتها میزان احساس رضایت از انجام فعالیتها ( از صفر تا صد) و میزان احساس تسلط بر فعالیتها (از صفر تا صد)را نمره گذاری نمایند  . در روش فعال سازی رفتار استفاده از تکنیک ثبت فعالیتها می تواند حالت ناامیدی مبتلایان به اختلال افسردگی را از بین ببرد و به احساس سلامت روانی آنها کمک کند. همچینن استفاده از تکنیک ثبت فعالیت ها در جریان اجرای روش فعال سازی رفتار می تواند به اشخاص کمک کند تا فعالیتهای بهتر و بیشتری را در طول روز انجام دهند. رفتار درمانگران اعتقاد دارند  اجرای روش فعال سازی رفتار  به مراجعان کمک می کند تا به نتایج زیر برسند :

-انجام فعالیت ها افزایش انگیزه ها را در پی دارد : استفاده از روش فعال سازی رفتار می تواند افزایش فعالیت ها را در پی داشته باشد و افزایش فعالیتها می تواند سبب افزایش انگیزه ها شود

ایجاد این باور گه موفقیت در خود کوشش نمودن است نه در به نتیجه رسیدن: اشخاصی که مبتلا به اختلال افسردگی هستند امکان دارد به میزان فعالیتهای مختلف خود اهمیت ندهند و ایجاد چینن حالتی می تواند میزان انرژی آنان را بسیار پائین آورد . در جریان اجرای روش فعال سازی رفتار مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی تشویق می شوند که به انواع فعالیتهایی که در طول روز انجام می دهند توجه بیشتری نمایند و صرف نظر از نتایج انجام فعالیتها  بر روی تلاشهای خود متمرکز شوند و موفقیت خود را نه در به نتیجه رسیدن بلکه در انجام کارها یا فعالیتها بدانند . به عبارت دیگر به کمک اجرای روش فعال سازی رفتار  مبتلایان به اختلال افسردگی  به این باور می رسند که آنان با انجام فعالیتهای خود شایستگی دریافت پاداش را دارند.

-مشخص نمودن هدف و منطق انجام فعالیت : زمانی که مراجعان قصد انجام فعالیتی را دارند امکان دارد  هدف آنان از انجام آن فعالیت مبهم و یا خیلی خاص باشد. با کمک روش فعال سازی رفتار اشخاص یاد می گیرند که بهتر است هدف از انجام کار شخصی و ناشی از یک حالت حس درونی باشد و این در خالی است که زمانی که هدف از انجام یک فعالیت از سوی دیگران تعیین می شود امکان دارد حالتی از مقاومت و خشم از انجام آن فعالیت ایجاد شود.

– برای انجام فعالیت ابتدا باید طرح انجام آن فعالیت ریخته شود. در طرح انجام فعالیت برنامه ی انجام فعالیت که شامل مواردی مانند مکان ، زمان و میزان انجام آن فعالیت روشن می گردد.

– دادن اعتبار و پاداش به خود در هنگام انجام فعالیتها: اشخاصی که مبتلا به اختلال افسردگی شده اند به خاطر دید منفی که به خود و دنیا دارند گرایش دارند که میزان عملکرد های خود را به صورت بسیار ضعیف نشان دهند و آنان گرایش دارند که میزان عملکرد خود را با گذشته یعنی زمانی که میزان سطح  عملگرد آنان بسیار بالاتر بود مقایسه نمایند. به کمک روش فعال سازی رفتار مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی فرا می گیرند که در برابر انجام هر مرحله از فعالیت خود اعتبار لازم را برای خود در نظر گرفته و به خود پاداش لازم را ارایه دهند. به طور کلی پاداش هایی که اشخاص در مقابل انجام فعالیتها به خود ارایه می دهند می تواند به صورت پاداشهای خارجی و یا پاداشهای درونی باشد. پاداشهای خارجی می تواند به صورت خرید چیزی که شخص تمایل زیادی به داشتن آن دارد باشد و پاداش درونی می تواند شامل بیان جملات مثبتی در مورد خود باشد. ارایه ی پاداش های درونی کارآمدتر از ارایه ی پاداشها ی بیرونی در افزایش میزان انجام فعالیتها است و این موضوع بیشتر به این خاطر است که ارایه ی پاداش های درونی می تواند میزان اعتماد به نفس شخص را بالاتر برده و یک حس موفقیت شخصی را ایجاد نماید.

ب : روش بازسازی شناختی (Cognitive Restruction)

هدف عمده از اجرای روش بازسازی شناختی شناسایی افکار خودکار منفی و جایگزین نمودن افکار متفاوت به جای این افکار است. در بسیاری از مواقع مراجعانی که به اختلال افسردگی مبتلا می باشند به این موضوع که افکار خودکار منفی زیادی دارند که بر روی حالت خلقی آنها اثر منفی گذاشته است آگاهی ندارند. در روش بازسازی شناختی به این دسته از بیماران کمک می شود که افکار خودکار منفی خود را در وهله ی اول شناسایی نمایند و سپس در وهله ی بعدی افکار متفاوت و بهتری را جایگزین آنها کنند. در جریان اجرای روش بازسازی شناختی برای کمک به شناسایی افکار خودکار منفی درمانگر شناختی – رفتاری چند  ویژگی این افکار از جمله وجود محتوای منفی ، امکان حضور این افکار در همه ی موقعیتها و به نظر رسیدن آن افکار به مانند واقعیت را برای مراجع توضیح می دهد. همچینن وی به سایر نشانه های افکار خودکار منفی مانند تاثیر گذاشتن این افکار بر روی نحوه ی نشان دادن هیجانات اشاره می کند. زمانی که در درمان شناختی – رفتاری از روش بازسازی شناختی استفاده می شود بعد از شناسایی افکار خودکار منفی مرحله ی مقابله با این افکار و یا به عبارت دیگر مرحله ی جایگزین نمودن افکار متفاوت به جای این افکار آغاز می گردد و در این مرحله درمانگران شناختی- رفتاری از تکنیکهای منختلفی مانند تکنیک پیکان رو به پائین (Downward arrow technique) و تکنیک کشف تدریجی (Guide discovery ) استفاده می کنند. هدف عمده از اجرای تکنیک پیکان رو به پائین رسیدن به سرمنشا افکار خودکار منفی است و به کمک این ابزار فرضیات زیر بنایی و طرحواره های منفی که منشا افکار خودکار منفی می باشند روشن می گردد. دراکثر مواقع درمانگر شناختی –رفتاری برای اجرای تکنیک پیکان رو به پائین  سوالاتی مانند سوالات زیر را مطرح می کنند :

-معنای این عمل چه می باشد؟

-چه جنبه ای از  این رویداد شما را رنج می دهد؟

-بدترین بخش این ماجرا چه می باشد؟

تکنیک دیگری که درمانگران روش درمانی شناختی- رفتاری در جریان اجرای روش بازسازی شناختی از آن استفاده می کنند تکنیک کشف تدریجی می باشد. این تکنیک به کمک مطرح نمودن سوالاتی که اصطلاحا سوالات سقراطی نامیده می شوند اجرا می شود. این تکنیک بیشتر زمانی استفاده می شود که درمانگران شناختی – رفتاری به این حقیقت پی می برند که افکار خودکار شخص نادرست نمی باشد. به کمک تکنیک کشف تدریجی درمانگران شناختی- رفتاری به مراجعان مبتلا به اختلال افسردگی کمک می کنند که به نگرش های منفاوتی دست پیدا نمایند و در نتیجه افکار متفاوتی را چایگزین افکار خودکار منفی خود نمایند.

منابع

Dobson.K.&. Dozois. (2019).Handbook of cognitive-behavioral therapies .Newyork: Guiford press

                                       Gotlib .P.(2009). Handbook of depression. New York: Guilford press

Sokol.L.&.Fox.M.(2019). The comprehensive clinical guide book to cognitive – behavioral therapy .New York: Pesi publisher

نوشته شده توسط دگتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی)

استفاده از مطالب مطرح شده دراین مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است

آدرس دفتر روانشناسی و مشاوره دکتر حسین لطفی نیا : تبریز ، خیابان 17 شهریور جدید ، مابین خیابانهای طالفانی و ارتش ، ساختمان سینا ، طبقه ی هفتم

تلفن :04135559866

1400/11/29

 

بازدیدها: 252