حالت خشم و روشهای مدیریت آن

 

هیجانات علاوه بر آنکه سبب بقای انسان ها می شوند کارکردهای مختلفی را نیز در زندگی انسانها دارند. برای مثال هیجان شادی می تواند انگیزه ی موفقیت انسانها را در زندگی افزایش داده و سبب موفقیت هر چه بیشتر اشخاص گردد درمقابل هیجان غمگینی می تواند سبب کاهش میزان کارآمدی اشخاص در زمینه های مختلف زندگی (مانند زمینه های ارتباطی و شغلی ) گردیده و در نتیجه میزان احتمال موفقیتها مورد انتظار را کاهش دهد. حالت خشم نیز یکی ازحالتهای هیجانی مهم است که در صورت عدم موفقیت درکنترل آن عوارض غیر قابل جبرانی را می تواند برای اشخاص به باربیاورد.

هنگامی که نوزاد متولد می شود انواع خاصی از هیجانات را ابراز نمی نماید و تنها در مقابل محرکهای محیطی واکنشهایی به صورت حالتهایی از برانگیختگی را نشان می دهد اما در طول سه سال اول زندگی انواع مختلفی از هیجانات در او رشد می نماید. بسیاری از هیجانات مانند هیجان خشم در سال اول زندگی ظاهر می شوند. بنظر می رسد نخستین حالت هیجانی که در کودک ظاهر می شود حالت خنده ی اجتماعی باشد . این حالت هیجانی در دو یا سه ماهگی ظاهر می شود و در اثر رشد این حالت هیجانی در نوزاد وی به هنگام مشاهده اشخاص آشنا حالت خندیدن را نشان می دهد. هیجان خشم یکی دیگر از حالتهای هیجانی است که معمولا در نوزادانی که سن آنان از پنج یا شش ماهگی بیتشراست مشاهده می گردد.

ابراز حالت خشم در صورتی که شخص قادر به کنترل آن نباشد می تواند با عوارض شدید و در برخی از مواقع غیر قابل جبرانی همراه باشد . حالت خشم شدید به قوه ی تصمیم گیری آسیب جدی وارد می نماید و احتمال انجام اعمال غیر منطقی را بسیار زیاد می نماید. پژوهشگرانی که در زمینه ی موضوع هیجانات بخصوص موضوع هیجان خشم تحقیق می نمایند اعتقاد دارند هیجان خشم در صورت کنترل نشدن به حالتهای پرخاشگری و خشونت تبدیل می شود و علاوه بر خود شخص خسارات زیادی را به جوامع وارد می نماید .

تجربه ی حالت خشم با یک سلسله علایم فیزیولوژیکی ، شناختی و رفتاری همراه می باشد. علایم فیزیولوژیک حالت خشم در نتیجه ی فعال شدن بخشی از سیستم عصبی خود مختار یعنی سیستم عصبی سمپاتیک ایجاد می شود و با حالتهایی مانند سرخ شدن چهره ، افزایش میزان ضربان قلب ، تند شدن میزان آهنگ تنفس و افزایش هدایت میزیان جریان خون به عضلات مشخص می شود. علایم شناختی حالت خشم گسترده بوده و اکثر این علایم زمانی آشکار می شود که شخص شروع به صبحت می نماید.عمده ترین علامت شناختی حالت خشم بوجود آمدن یک سلسله احساسهای منفی مانند احساس ناکامی ، غمگینی و احساس پشمیانی می باشد. همچینن از دیگر علایم شناختی حالت خشم فعال شدن یک سلسله فرضیات و اعتقادات منفی است. از سوی دیگر از جمله مهمترین علایم رفتاری حالت خشم بالا رفتن میزان آهنگ صدای شخص و بیان حرفهای تند می باشد . از جمله دیگر علایم رفتاری حالت خشم بخصوص زمانی که میزان شدت حالت خشم بالا می رود تمایل به درگیر شدن و برخورد فیزیکی با اشخاصی که گمان می رود در ایجاد حالت خشم نقش داشته اند می باشد.

زمانی که میزان ابراز حالت خشم شدید می گردد امکان دارد حالت خشم تبدیل به حالت پرخاشگری گردد. حالت پرخاشگری عبارت از حالتی است که در آن حالت میزان حالت خشم به حدی زیاد می باشد که سبب می گردد شخص به قصد آسیب رساندن به شخص دیگر اعمال نامناسب و در عین حال خطرناکی را انجام دهد . حالت پرخاشگری به سه نوع حالت پرخاشگری کلامی ، پرخاشگری فیزیکی و پرخاشگری منفعلانه (Passive- aggressive ) مشاهده می گردد. شخصی که حالت پرخاشگری کلامی را نشان می دهد در تلاش است با استفاده از الفاظ زشت به اعتبار و شخصیت شخصی که گمان می کند سبب آزار و اذیت وی شده آسیب وارد نماید. از سوی دیگر میزان احساس حالت خشم در حالت پرخاشگری فیزیکی شدیدتر از حالت پرخاشگری کلامی می باشد و در حالت پرخاشگری فیزیکی امکان دارد شخص حالت حمله و یورش به شخصی که گمان می کند سبب ایجاد ناراحتی در وی شده است را داشته باشد.  در بسیاری از مواقع نشان دادن حالت پرخاشگری فیزیکی منجر به ایجاد آسیبهای غیرقابل جبران می گردد. برخلاف حالتهای پرخاشگری کلامی و فیزیکی که در آنها علایم حالت خشم موقع ابراز آن مشخص می باشد در حالت پرخاشگری منفعلانه امکان دارد شخصی که مورد هدف پرخاشگری منفعلانه از سوی شخص دیگر قرار گرفته است حالتهای خشم را در شخصی که وی را مورد هدف پرخاشگری قرار داده را مشاهده نکند . در حالت پرخاشگری منفعلانه شخص پرخاشگر با انجام برخی از رفتارهای آزار دهنده  به صورت مکرر ( مانند دیر سرقرار آمدن و بدقولهای مکرر ) حالت خشم خود را نشان می دهد.

علل بوجود آمدن حالتهای خشم شدید و مکرر

ابرازحالتهای خشم شدید و مکرر با عوارض مختلفی همراه می باشد. آشنایی با علل بوجود آمدن حالتهای خشم شدید و مکرر می تواند در افزایش توانایی مقابله با این حالتها کمک کننده باشد. در ایجاد حالتهای خشم شدید و مکرر عوامل ژنتیک و محیطی مختلفی نقش دارند. یکی از مهمترین عوامل ژنتیک که در ایجاد حالت خشم شدید و مکرر نقش دارد عوامل سرشتی یا مزاجی (Temperament ) می باشد. عوامل سرشتی عواملی می باشند که از هنگام تولد در نوزاد متولد شده وجود دارد و میزان به ارث بردن هر یک از این عوامل می تواند نقش مهمی در بروز برخی از رفتارها و حالتهای روانشناختی داشته باشد. برای مثال به ارث بردن برخی از عوامل سرشتی می تواند سبب ایجاد حالتهای درونگرایی زیاد و به ارث بردن برخی دیگر از عوامل سرشتی می تواند سبب ایجاد حالتهای برون گرایی زیاد شود. همچینن به ارث بردن عامل سرشتی بیقراری (Irritability ) می تواند سبب افزایش احتمال نشان دادن حالت خشم در دوره های بعدی زندگی گردد. یکی دیگر از عوامل ژنتیک که می تواند در ظاهر شدن حالتهای خشم شدید و مکرر نقش داشته باشد کاهش میزان آزاد شدن ناقل عصبی سروتونین (Serotonin ) است. ناقل عصبی سروتونین توسط سلولهای عصبی در مناطق خاصی از مغز آزاد می شود و کاهش این ناقل عصبی می تواند نقش مهمی در ابتلا به برخی از اختلالات روانشناختی ( مانند اختلال افسردگی و یا اختلال وسواسی- اجباری ) داشته باشد . نتایج برخی از پژوهشها که به کمک تصویر برداری مغزی از مغز اشخاصی که مشکلات زیادی در کنترل حالت خشم خود دارند و یا مرتکب انجام جرمهای پرخاشگرانه و خشونت آمیز شده اند انجام گرفته است نشان می دهد که میزان آزاد شدن ناقل عصبی سروتونین درمغز این اشخاص در مقایسه با میزان آزاد شدن ناقل عصبی سروتونین در مغز سایر اشخاص کمتر از حد معمول می باشد.

در ایجاد حالتهای خشم شدید و مکررعلاوه بر نقش عوامل ژنتیک نقش عوامل محیطی نیز مورد اثبات قرار گرفته است. یکی از مهمترین عوامل محیطی که نقش آن در ایجاد حالتهای خشم شدید و مکرر مورد اثبات قرار گرفته است. روبرو شدن با حالت ناکامی و محرومیت می باشد و در این زمینه فرضیه ناکامی – پرخاشگری مطرح شده است. بر اساس فرضیه ناکامی – پرخاشگری شخصی که در راه رسیدن به اهداف خود با ناکامی روبرو می گردد حالت پرخاشگری را تجربه خواهد نمود . اگرچه در بسیاری از مواقع امکان دارد ما درستی این فرضیه را مشاهده نمائیم اما به این فرضیه اشکالاتی نیز وارد می باشد از جمله آنکه در برخی از مواقع روبرو شدن با حالت ناکامی با نشان دادن حالت خشم زیاد و یا حالت پرخاشگری همراه نیست بلکه قرار گرفتن در موقعیت ناکامی می تواند با تجربه ی سایر هیجانات مانند هیجان غمگینی همراه باشد.

در سالیان اخیر نظریات مختلف شناختی نیز در مورد علل نشان دادن حالتهای خشم شدید و مکرر یا حالتهای پرخاشگری ارایه شده است . در اکثر این نظریات بر روی نقش عواملی مانند نحوه ی تفسیر رویدادها و نقش افکار یا اعتقادات منفی در ایجاد حالتهای خشم شدید و پرخاشگری تاکید شده است. بر اساس یکی از این نظریات شناختی که توسط آرئون بک (Aron Beck ) ارایه شده است خطاها و یا تحریفات شناختی ( مانند تفکر سیاه – سفید ، تعمیم دادن و برچسب زدن ) که در اثر فعالیت افکار و یا اعتقادات منفی بوجود می آیند می توانند در ایجاد بسیاری از هیجانات از جمله هیجان خشم نقش اساسی برعهده داشته باشند.

روش های مدیریت حالت خشم

بهترین روش برای کاهش حالتهای خشم شدید و پرخاشگری استفاده از روش مدیریت حالت خشم می باشد. بسته های آموزشی و درمانی مختلفی برای مدیریت حالت خشم پیشنهاد شده است . در اکثر این بسته های آموزشی و درمانی از تکنیکهای مختلف بخصوص تکنیکهای شناختی- رفتاری استفاده می شود . از جمله مهمترین تکنیکهایی که برای مدیریت حالت خشم از آنها استفاده می شود می توان به دو موارد زیر اشاره نمود:

الف : تکنیک آرمیدگی (Realxtion)

تکنیک آرمیدگی یکی از تکنیکهای مهم است که در درمانهای شناختی- رفتاری مورد استفاده قرار می گیرد. مهمترین کاربرد این تکنیک در درمان شناختی – رفتاری برای مقابله با ترسهای مرضی (Phobia ) و اختلالات اضطرابی می باشد. استفاده از تکنیک آرمیدگی به اشخاصی که از حالت های خشم شدید و مکرر رنج می برند کمک می نماید که میزان حالت بر انگیختگی فیزیولوژیکی آنان در موقعیتهای تحریک کننده ی حالت خشم کاهش یابد. با توجه به اینکه درحالت خشم شدید و مکرر برانگیختگی فیزیولوزیکی بسیار افزایش می یابد و این  حالت با علایم ناراحت کننده ای مانند سرخ شدن چهره ، افزایش میزان ضربان قلب و تند شدن آهنگ تنفس همراه می باشد استفاده از تکنیک آرمیدگی به اشخاصی که از حالت خشم شدید و مکرر رنج می برند کمک می نماید تا حالت برانگیختگی فیزیولوژیکی را کاهش داده و در نتیجه میزان حالت خشم خود را کاهش دهند. اگرچه تکنیک آرمیدگی می تواند به چند شیوه اجرا شود اما به نظر می رسد استفاده از دو شیوه ی تکنیک آرمیدگی تنفسی و تکنیک آرمیدگی عضلانی میزان کارآمدی بیشتری نسبت به سایرشیوه ها دارد . در تکنیک آرمیدگی تنفسی شخصی که از حالتهای خشم شدید و مکرر رنج می برد بر روی صندلی راحتی می نشیند و در حالی که چشمان خود را بسته است سعی می کند عمل دم را با فرو بردن هر چه میزان بیشتری از هوا انجام دهد سپس به مدت 5 تا 10 ثانیه هوا را در داخل ششهای خود نگه می دارد و در نهایت به صورت بسیار آرام عمل بازدم را انجام داده و جریان هوا را به صورت آهسته از طریق بینی خود خارج می نماید و در این حالت به احساس راحتی و آرامش بوجود آمده فکر می نماید. اجرای مکرر تکنیک آرمیدگی تنفسی با افزایش میزان احساس راحتی همراه می باشد و چینن احساسی می تواند عاملی مهم برای بالا بردن میزان سطح تحمل شخص در برابر محرکهایی که تحریک کننده ی حالت خشم هستند باشد. تکنیک آرمیدگی عضلانی یکی دیگر از شیوه های رسیدن به حالت آرمیدگی می باشد. در حالت آرمیدگی عضلانی شخصی که از حالتهای خشم شدید و مکرر رنج می برد بر روی صندلی راحتی قرار می گیرد و سعی می نماید که هر یک از عضلات مهم بدن خود از ناحیه ی نوک انگشتان پا تا عضلات ناحیه ی پیشانی را به ترتیب ابتدا به مدت 15 تا 20 ثانیه در حالت فشار یا انقباض قرار دهد و سپس این عضلات را برای مدت 25 تا 30 ثانیه در حالت شل بودن یا انبساط قرار دهد. اجرای روش آرمیدگی عضلانی در ابتدای آموزش امکان دارد بین 20 الی 25 دقیقه طول بکشد اما یتدریج اجرای این تکنیک با تمرین های مکررشخص وقت کمتری را به خود اختصاص می دهد

ب : تکنیک بازسازی شناختی

یکی از تکنیکهای شناختی مهمی که در درمان شناختی – رفتاری کاربرد زیادی دارد تکنیک بازسازی شناختی است. هدف اصلی از اجرای تکنیک بازسازی شناختی شناسایی و مقابله با افکار و اعتقادات منفی می باشد . تکنیک بازسازی شناختی در درمان بسیاری ازاختلالات روانشناختی بخصوص انواع اختلالات اضطرابی وافسردگی کاربرد دارد. همچینن یکی از کاربردهای مهم تکنیک بازسازی شناختی در کاهش حالتهای خشم شدید و مکرر می باشد.  بر اساس نظریه های شناختی یکی از علل مهم بوجود آمدن حالتهای خشم شدید و مکررتفسیر نادرست رویدادهای اتفاق افتاده است و علت وجود چینن تفسیر نادرستی به خاطر وجود افکار و اعتقادات منفی می باشد. به عبارت دیگر در این نظریه ها فرض می شود افکار و اعتقادات منفی سبب ایجاد یک سلسله تحریفات شناختی و یا خطاهای شناختی می گردند و چینن خطاهای شناختی می توانند تفسیرهای نادرستی را در مورد رویدادهای اتفاق افتاده ایجاد نمایند. درمانگران شناختی- رفتاری اعتقاد دارند استفاده از تکنیک بازسازی شناختی برای درمان حالتهای خشم شدید و پرخاشگری می تواند به عنوان یکی از گزینه های مناسب مطرح باشد. درمانگران شناختی – رفتاری در جریان آموزش تکنیک بازسازی شناختی ابتدا روشهای شناسایی افکار و اعتقادات منفی را آموزش می دهند وسپس به مراجعان خود کمک می نمایند تا افکار و اعتقادات مثبتی را جایگزین افکار و اعتقادات منفی شان نمایند .

منابع

                   Davies.W.(2009). Overcoming anger and irritability.London: Robinson press

Freeman.A.(2005). Encyclopedia of cognitive behavior therapy. . Minneapolis: Springer publisher

Potegal .M.& etal.(2010). International handbook of anger. Minneapolis : Springer publisher

تالیف دکتر حسین لطفی نیا( متخصص روانشناسی بالینی)

استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است

دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی ): تبریز ، خیابان 17 شهریور جدید ، بالاتر از تقاطع خیابان طالقانی ، برج سینا ، طبقه ی هفتم ،

تلفن : 35531202 و 09144015140

بازدیدها: 1813