ترس های غیر عادی (Phobia) دوران کودکی و روش های درمان آنها

یکی از اولین هیجاناتی که کودکان آن را تجربه می نمایند هیجان ترس می باشد . نتایج پژوهش های روانشناسان رشد نشان می دهد که اولین ترس ها در دو یا سه ماهگی ظاهر می شوند. ترس از بسیاری از اشیا و یا موقعیتها در دوران اولیه ی کودکی بسیار شایع می باشد. .بر اساس نتایج پژوهش مایورس (Muris ) و همکاران (2000) بیشتر از 75 درصد کودکان زیر شش سال به هنگام روبرو شدن با برخی از اشیا و یا موقعیتها دچار ترس زیاد می گردند . ترس از اشیا و یا موقعیت ها در سنین 7 الی 9 سالگی به اوج خود می رسد و سپس به تدریج کاهش می یابد.

محرک هایی که می توانند در کودکان ترس ایجاد نمایند با افزایش سن تغییر می یابند. یکی از علل این موضوع را می توان به افزایش توانایی شناختی کودکان که با بالا رفتن سن آنان رخ می دهد نسبت داد. یکی از تغییراتی که با افزایش میزان سن کودکان در نوع ترس های آنان رخ می دهد تغییر ترس های از نوع عینی (Tangible) (مانند نرس از تاریکی) به نوع ذهنی مانند (ترس از عدم موفقیت تحصیلی ) است. برخی از روانشناسانی ( مانند مایورس ) که در زمینه ی ترس های کودکان پژوهش هایی را انجام داده اند علت اصلی این تغییرات را به رشد شناختی کودکان نسبت می دهند.

مهمترین ترس های کودکان در دو سال اول زندگی ترس از جدایی از مراقبان اصلی و ترس از اشخاص غربیه می باشد . علایم این دو نوع ترس از نیمه ی دوم سال اول زندگی ظاهر می شود و بتدریج رشد می نماید . ترس از جدایی از مراقبان در 15 الی 18 ماهگی به اوچ خود می رسد و سپس شروع به کاهش می یابد. نقطه ی ظاهر شدن ترس از اشخاص غربیه چند ماه قبل از ظاهر شدن ترس از چدایی می باشد. در اکثر کودکان علایم ترس از جدایی از مراقبان اصلی و ترس از اشخاص غربیه بعد از سن دو سالگی شروع به کاهش می یابد اما در برخی از آنان امکان دارد روند کاهش شدت این ترس ها مشاهده نشود  و حتی میزان شدت این ترس ها افزایش یابد . در پی اتفاق افتادن چینن حالتی احتمال رخ دادن عوارضی در دوره های مختلف زندگی را می توان انتظار داشت . برای نمونه زمانی که ترس جدایی از مراقبان بعد از دو سالگی کاهش نمی یابد احتمال دارد به هنگام رسیدن سن کودک به سن رفتن به مدرسه علایم حالت ترس غیر عادی از رفتن به مدرسه (School phobia ) در چینن کودکی ظاهر شود . همچینن در دوران بزرگسالی یکی از علل مهم ظاهر شدن علایم اختلال شخصیتی وابسته عدم کاهش ترس از جدایی از مراقبان بعد از سن دو سالگی است.

در دوره ی قبل از سن به مدرسه رفتن (سنین 3 الی 6 سالگی ) ترسهای مختلفی در کودکان ظاهر می شود از جمله ی مهمترین این نوع ترس هامی توان به ترس از تاریکی ، ترس از حیوانات ، ترس از زخمی شدن و ترس از حوادث طبیعی مانند زلزله و سیل اشاره نموددر سنین اواخر دوران کودکی 8 الی 11 سالگی ترس های کودکان به سوی ترس از موضوعات انتزاعی تغییر می یابد و در این دوران ترس هایی مانند ترس از شکست تحصیلی و یا ترس از عدم یافتن دوستان مناسب جایگزین برخی از ترس های مربوط به دوران اولیه کودکی می شوند.

بر اساس نتایج پژوهشهای اولیندیگ و همکاران (Ollendicik) که با استفاده از اجرای مقیاس سنجش ترس ( Fear survey) انجام داده اند . ترس های مهم کودکانی که در سنین 8 الی 11 سالگی قرار دارند به ترتیب عبارتند از :

1-ترس از ناتوایی برای نفس کشیدن ( ترس از خفگی )

2-ترس از تصادف با اتومبیل

3-ترس از انفجار

4- ترس از سوختگی

5- ترس از افتادن از جاهای بلند

6- ترس از دزد

7-  ترس از وقوع زمین لزره

8-ترس از مرگ

9-ترس از بیماری

10-ترس از مارها

در دوره ی نوجوانی ترس ها بیشتر از نوع ترس های ذهنی( مانند ترس از عدم توانایی در ادامه ی تحصیل ، ترس از ناتوایی در یافتن ارتباط مناسب با همسالان و ترس از ارایه ی کنفرانس در دبیرستان  ) است

اگرچه ترسهای دوران کودکی شایع هستند اما احتمال دارد این ترس ها ایجاد ناراحتی های زیادی برای کودک و خانواده ی وی را بنمایند و سبب  کاهش میزان کارکردهای تحصیلی و اجتماعی در او گردند.

حالت هیجانی ترس با حالت اضطراب و نگرانی شباهتها و تفاوتهایی دارد . شباهت مهم حالت ترس با حالتهای اضطراب و نگرانی آن است که این سه حالت از انواع مهم حالتهای هیجانی منفی می باشند و با واکنش های فیزیولوژیکی مشابهی مانند افزایش میزان ضربان قلب ، تند شدن میزان تنفس ، تعریق نمودن و افزایش میزان چریان خون به عضلات همراه هستند .  از سوی دیگر تفاوت مهم حالت ترس با حالتهای اضطراب و نگرانی آن است که حالت ترس واکنش جدی سیستم عصبی به احساس تهدیدی آشکار است و در نتیجه ی احساس این تهدید سیستم عصبی با پاسخ های فرار یا مقابله پاسخ می دهد اما حالت اضطراب و نگرانی واکنش سیستم عصبی به تهدیدی بالقوه است و لذا در این حالتها ( حالتهای اضطراب و نگرانی ) امکان دارد میزان برانگیختگی دستگاه سیستم عصبی به اندازه ی میزان برانگیختگی به هنگام حالت ترس نباشد.

زمانی شدت حالت ترس زیاد باشد و واکنش شخص با محرک ترس زایی که با آن روبرو شده است  انطباق نداشته باشد . حالتی ظاهر می شود که ترس غیر عادی یا فوبیا (Phobia ) نامیده می شود . حالت فوبیا با حالت ترس بهنجار یک پاسخ بهنجار به تهدید واقعی یا ذهنی است و با جلوه های رفتاری ، احساس درونی و با تغییرات فیزیولوژیکی همراه است تفاوتهایی دارد . از جمله تفاوتهای تفاوتهای حالت ترس بهنجار با حالت فوبیا عبارتند از 

• در حالت فوبیا شدت پاسخی که به محرک ایجاد کننده ی ترس داده می شود خارج از انتظاری است که گمان می رود به این محرک داده خواهد شد

• در بزرگسالانی که حالت فوبیا دارند حالت ترس ایجاد شده حالتی غیر منطقی است .

• استفاده از حالت اجتناب پاسخ معمول مبتلایان به اختلال فوبیا به محرک ایجاد کننده ی ترس است.

• حالت فوبیا امکان دارد برای مدت بسیار طولانی تداوم داشته باشد

• در حالت فوبیا پاسخ شخص به محرک ایجاد کننده ی ترس با وضعیت رشدی و سنی وی هماهنگی ندارد

• حالت فوبیا منجر به ایجاد ناراحتی قابل توجه در زندگی شخص مبتلا می شود.

• برای تشخیص اختلال فوبیا در کودکان لازم است علایم مربوط به فوبیا حداقل شش ماه تداوم داشته باشند.

اختلال فوبیا در طبقه ی اختلالات اضطرابی قرار گرفته است . بر اساس یکی آخرین انواع طبقه بندی تشخیصی بیماریها  (یعنی DSM ) که پنجمین تجدید نظر شده ی آن است(DSM-V) اختلالات اضطرابی شامل اختلال اضطراب فراگیر (Generalization anxiety disorder ) ، اختلال پانیک (Panic disorder ) و اختلال فوبیا است. از بین اختلالات اضطرابی اختلال فوبیا بیشترین شیوع را دارد . اگرچه میزان شیوع اختلال فوبیا در کودکان و نوجوانان دقیقا مشخص نیست  اما در منابع مختلف میزان شیوع این اختلال در کودکان و نوجوانان 6 الی 17 درصد برآورد شده است .

علل ابتلا به اختلال فوبیا هنوز کاملا مشخص نشده است . فوبیای کودکان امکان دارد نتیجه ای از روبرو شدن با رویدادهای وحشتناک باشد و در مواردی مشاهده ی واکنش همراه با ترس در کودک دیگر یا خواندن مطالبی و یا شنیدن رویدادهای  وحشتناکی که برای دیگران رخ داده است می تواند عامل ایجاد کننده ی حالت فوبیا باشد. همچینن بنظر می رسد برخی دیگر از حالت های فوبیای دوران کودکی هیج علت واضح محیطی ندارند.بر اساس نتایج یک پژوهش (Hugdahl & OST) بیشتر از 57 درصد حالت های فوبیا به علت تجربه های مربوط به شرطی شدن مستقیم (Direct Condition) 17درصد از طریق تجریه ی شرطی غیر مستقیم (Vicarious condition) (مانند مشاهده ی رخ دادن اتفاقات ناخوشایند برای دیگران ) ، حدود 11 درصد از طریق تجربه ی کسب اطلاعات (Informational experience ) ایجاد می شود و علت بقیه ی حالتهای فوبیا نامشخص است.

حالت فوبیا در سه دسته ی عمده ی زیر قرار می گیرند:

الف : فوبیای خاص (Specific phobia )

علامت مهم اختلال فوبیای خاص  وجود ترس های شدید و اجتناب از اشیا و موقعیتهای مختلف است. فوبیای خاص به انواع فرعی  فوبیای حیوانات (برای نمونه فوبیای گربه ، سگ و عنکبوت ) ، فوبیای نوع محیط طبیعی ( برای نمونه فوبیای آب ، فوبیای زلزله )، فوبیای جراحت و خون ،  فوبیای نوع موقعیتی ( مانند فوبیای رانندگی ) و فوبیا از مکانهای بسته طبقه بندی می شود.

برای تشخیص فوبیای خاص لازم است که شخص علایم مربوط به ترس شدید از محرک یا موقعیت ترس آور را نشان دهد و پاسخ وی به محرک ترس آور مناسب با شدت آن محرک نباشد . همچینن حالت اجتناب از روبرو شدن با محرک ترس زا را نیز نشان دهد. برای تشخیص فوبیای خاص در کودکان  لازم است که علایم مربوط به ترس شدید در آنان حداقل شش ماه تداوم داشته باشد و امکان دارد آنان به این موضوع آگاهی نداشته باشند که ترس آنها با شدت محرک ترس زایی که تجربه می کنند انطباق ندارد .

فوبیای اجتماعی (Social phobia )

نام دیگر فوبیای اجتماعی حالت اضطراب اجتماعی می باشد. فوبیای اجتماعی معمولا در دوران نوجوانی بیشتر از دوران کودکی تشخیص داده می شود . علایم  اصلی حالت فوبیای اجتماعی ترس از ارزیابی منفی دیگران و ترس از انجام فعالیتهایی در محیط اجتماعی می باشد که انجام آن فعالیت ها می تواند منجر به احساس شرمندگی شخص گردد. کودکانی که در دوران کودکی حالت کناره جویی و صفت کمرویی زیادتری را دارند در دوران نوجوانی در خطر بیشتری برای ابتلا به حالت فوبیای اجتماعی قرار دارند.

برون هراسی (Agoraphobia )

برون هراسی یکی از ناتوان کننده ترین انواع فوبیا می باشد . در حالت فوبیای برون هراسی شخص مبتلا ترس شدیدی از حضور در مکانهای شلوغ دارد  . همچینن اشخاصی که مبتلا به اختلال فوبیای برون هراسی هستند از حضور در مکانهای بسته و یا مکانهایی که مجبور هستند در آنجا تنها بمانند هراس دارند. یکی از ویژگی مهم فوبیای برون هراسی احتمال روبرو شدن با حملات پانیک(Panic attack) به هنگام حضور در مکانهای شلوغ و یا بسته است . تجربه ی حملات پانیک با نشانه های ناراحت کننده ی جسمانی مانند حالت طپش قلب ، حالت نفس نفس زدن ، تعریق زیاد و احساس درد در قفسه ی سینه همراه است. فوبیای برون هراسی در کودکان بندرت دیده می شود و اکثر مبتلایان به این اختلال را بزرگسالان تشکیل می دهند. 

برای درمان فوبیای دوران کودکی استفاده از روش های غیر دارویی مانند روش های رفتار درمانی و شناخت درمانی توصیه می شود. برای درمان فوبیای خاص که در دوران کودکی مشاهده می شود استفاده از رفتار درمانی به عنوان روش درمان اولیه و یا اساسی مطرح می باشد . هدف اصلی در رفتار درمانی ایجاد حالت شرطی زادیی است که این امر ببیشتر به کمک اجرای تکنیک مواجهه (Exposure ) امکان پذیر می گردد.  در روش رفتار درمانی برای مقابله با فوبیای خاص از تکنیک های دیگری مانند تکنیک رسیدن به حالت آرمیدگی (Relaxation) ، تکنیک حساسیت رادیی سیستماتیک و  تکنیک جلوگیری از پاسخ (Response prevention ) نیز استفاده می گردد . از بین تکنیک های رفتاری برای مقابله با حالت فوبیای خاص کودکان استفاده از تکنیک مواجهه و تکنیک آرمیدگی موثرتر است . هدف اصلی از اجرای تکنیک مواجهه که معمولا به صورت تدریجی ارایه می شود  آن است که کودک به جای اجتناب از محرک ایجاد کننده ی حالت ترس تلاش نماید که به صورت تدریجی با این محرک روبرو شود . همچینن هدف اصلی از اجرای  تکنیک آرمیدگی  آن است که کودک بتواند حالت آرمیدگی را چایگزین حالت اضطراب نموده و با کمک اجرای این تکنیک بتواند به صورت راحت تری با محرک ترس آور روبرو شود. برای درمان فوبیای اجتماعی استفاده از برخی تکنیک های رفتاری ( مانند تکنیک مواجهه و تکنیک آموزش مهارتهای اجتماعی  ) و برخی از تکنیک های شناختی ( مانند تکنیک بازسازی شناختی ) توصیه می شود. 

منابع

                                                                                Craske. G.(2003).Origns of phobia and anxiety disorders.New York :Elsevier publication

                               Hersen. M.& etal.(2006). Comprehensive handbook of personality and psychopathology .New York :John wiley & Sons

        Marsh.D.& Fristad.M.(2002).Handbook of serious emotional disturbance in children and adolescents . New York : John wiley &         Sons

نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است.

96/8/10

آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور خدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم

تلفن:04135559866 و09144015140

بازدیدها: 1415