ویژگیهای اختلال پانیک و روشهای درمان آن

اختلال پانیک یکی از انواع اختلالات اضطرابی است. اختلالات اضطرابی به مجموعه ای از اختلالات گفته می شود که ویژگی اصلی آنها وجود ترس و اضطراب شدید است . حالت ترس عبارت از نوع پاسخ هیجانی از سوی سیستم عصبی است که در مقابل محرک تهدید زا ی فوری داده می شود. این پاسخ اغلب به صورت واکنش گریز  می باشد .  از سوی دیگر حالت اضطراب حالتی است که از بسیار جهات مانند نوع تغییرات فیزیولوژی در جسم با ترس شباهت دارد . تفاوت مهم حالت های هیجانی ترس و اضطراب در نوع محرکهایی است  که این حالتها را برانگیخته می نمایند . به عبارت دیگر در حالت ترس محرکهای ایجاد کننده کاملا مشخص و آشکار هستند در حالی که در حالت اضطراب محرکهای ایجاد کننده آشکار نمی باشند و  یا به صورت مبهمی هستند.

در طبقه بندیهای مختلف مربوط به اختلالات روانشناختی انواع مختلفی از اختلالات اضطرابی ذکر شده است . از جمله ی اختلالات  اضطرابی که در  طبقه بندیهای فوق ذکر شده است می توان به اختلال پانیک ، اختلال اضطراب منتشر ، اختلال اضطراب جدایی و اختلال فوبیای خاص اشاره نمود .

علامت عمده ی اختلال پانیک تجربه ی مکرر حالتی است که حمله ی پانیک نامیده می شود . حالت حمله ی پانیک در بیماران مبتلا به اختلال پانیک معمولا به صورت غیر قابل انتظار می باشد. مفهوم غیر قابل انتظار بودن حمله ی پانیک به این معنا است که این حمله  می تواند در هر موقعیت و یا هر زمانی  رخ دهند. حمله ی پانیک عبارت است از تجربه ی حالتهای شدید نگرانی و اضطراب که همراه با تجربه ی علایمی مانند افزایش میزان ضربان قلب ، افزایش میزان آهنگ تنفس ، احساس گرم شدن بدن ، احساس از دست دادن کنترل ، احساس مسخ شخصیت (آحساس غیر واقعی بودن خود ) ، احساس مسخ واقعیت ( احساس غیر واقعی بودن محیط  ) و احساس خفگی می باشد. علایم مختلف حالت حمله ی پانیک در طول 10 دقیقه به اوج خود می رسد و سپس کاهش می یابد .

برخی از مواد مانند کافئین می توانند در افزایش خطر ظاهر شدن حمله ی پانیک نقش داشته باشد. ماده کافئین نوعی ماده ی محرک زا است و در برخی از نوشیدنها مانند قهوه به مقدار زیادی وجود دارد . نتایج پژوهشها در این زمینه نشان می دهد افزایش ماده ی کافئین در مغز می تواند خطر ظاهر شدن حمله ی پانیک را افزایش دهد.  همچینن افزایش میزان دی اکسید کربن نیز می تواند در افزایش خطر ظاهر شدن حمله ی پانیک نقش داشته باشد .

اشخاصی که مبتلا به اختلال پانیک می باشند علاوه بر تجربه مکرر حملات پانیک در مورد امکان تجربه ی حمله ی پانیک را در آینده نیز نگرانی شدید ی دارد.

اگرجه حمله ی پانیک علاوه بر اختلال پانیک در برخی دیگر از اختلالات روانشناختی مانند اختلال وسواسی – اجباری و یا اختلال اضطراب منتشر نیز رخ می دهد اما برای تشخیص اختلال پانیک تجربه ی حمله ی پانیک علامتی اساسی است و یکی از ملاکهای لازم برای تشخیص اختلال پانیک وجود حداقل یک حمله ی پانیک ذر طول یک ماه می باشد .

در اشخاص مبتلا به اختلال پانیک احتمال ابتلا به برخی از اختلالات روانشناختی در مقایسه با سایر اشخاص بیشتر می باشد . نتایج برخی از برآوردها نشان می دهد که حدود 70 درصد از مبتلایان به اختلال پانیک به یکی دیگر از انواع اختلالات روانشناختی مبتلا می باشند .  سایر انواع اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر ، اختلال فوبیای خاص ، اختلال افسردگی و اختلال وابستگی به مواد از شایعترین اختلالات روانشناختی است که مبتلایان به اختلال پانیک امکان دارد در خطر ابتلا به آنها باشند.

یکی از ویژگیهای مهم اشخاص مبتلا به اختلال پانیک شکایات جسمانی زیاد آنان می باشد  . در برخی از مواقع میزان این شکایات جسمانی به حدی زیاد می باشد که تبدیل به حالت خود بیمار انگاری گردد . علایم حالت خود بیمار انگاری به صورت نگرانی زیاد و در برخی اوقات اعتقاد به ابتلا به یک یا چند نوع بیماری جسمانی است . شخصی که علایم خود بیمار انگاری دارد به هر نوع درد و یا علامت جسمانی حساس می باشد و وجود کوچک ترین نشانه از ناراحتی جسمانی می تواند سبب گردد که وی به پزشک مراجعه نماید.

اگرچه میزان شیوع اختلال پانیک چندان زیاد نمی باشد اما درصدبالایی از مردم در موقعیتهای مختلف حالت حمله ی پانیک را تجربه می نمایند . بر اساس برخی از برآوردهایی که در این زمینه انجام گرفته است حدود 12 درصد از مردم در موقعیتهای مختلف و بخصوص زمانی که مبتلا به اختلالاتی مانند اختلال اضطراب منتشر ، اختلال وسواسی- جبری و اختلال اضطراب اجتماعی هستند در خطر تجربه ی حمله ی پانیک قرار دارند. میزان شیوع اختلال پانیک در کشورهای صعنتی بالاتر از سایر کشورها است. بر اساس نتایج برخی از پژوهشها در مورد شیوع اختلال پانیک در کشورهای مختلف این میزان بطور متوسط سه و نیم درصد است.

اگرچه ابتلا به اختلال پانیک در هر سنی امکان دارد رخ دهد. اما در بسیاری از مواقع زمان ابتلا به این اختلال میزان ابتلا به اختلال در سنین آغاز بزرگسالی می باشد.

عوامل ژنتیک و محیطی در افزایش خطر ابتلا به اختلال پانیک نقش دارند . نقش عوامل ژنتیک در افزایش خطر ابتلا به اختلال پانیک به کمک پژوهشهایی که بر روی دو قلوها انجام گردیده مورد اثبات قرار گرفته است . بر اساس نتایج این پژوهشها در بین دو قلوهای یکشان میزان همایندی ( احتمال ابتلای هر دو قلوها ) به اختلال پانیک به صورت معناداری بالاتر از این میزان در بین دوقلوهای غیر یکسان است. همچینن نتایج پژوهشها نشان داده است که میزان خطر ابتلا به اختلال پانیک در بین اعضای خانواده هایی که یکی از اعضای آنها مبتلا به اختلال پانیک می باشد به صورت معناداری بالاتر از این میزان در سایر خانواده ها می باشد.( 10 درصد در برابر 3 درصد )

بررسیهایی که بر روی میزان فعالیتهای مغزی مبتلایان به اختلال پانیک انجام گرفته است نشان داده است که در مبتلایان به اختلال پانیک میزان فعالیت ناحیه ی هیپوکامپ افزایش یافته است. ناحیه ی هیپوکامپ یکی از بخش های درونی مغز است و این بخش در ناحیه لیمیک (Limbic ) مغز قرار گرفته است و ناحیه ی لیمیک مغز در ظاهر شدن و کنترل هیجانات نقش مهمی دارد.

در ارتباط با علل ابتلا به اختلال پانیک نظریه های مختلفی ارایه شده است . یکی از معروف ترین این نظریه ها ، نظریه ی رفتاری ماور (Mower ) می باشد. بر اساس این نظریه حالت شرطی شدن کلاسیک و حالت شرطی شدن کنشی در ابتلا به اختلال پانیک نقش دارند. حالت شرطی شدن کلاسیک به حالتی گفته می شود که در این حالت همراه شدن محرکی بی اثر با محرکی که پاسخ ایجاد می کند سبب می شود که محرک بی اثر پاسخی مشابه با پاسخ اصلی را ایچاد کند و حالت شرطی شدن کنشی حالتی است که بر اساس آن میزان انجام رفتارهایی که مورد تقویت قرار می گیرند افزایش می یابد. همچینن بر اساس حالت شرطی شدن کنشی انجام رفتارهایی که سبب دوری شخص از درد و رنج می گردد می تواند افزایش یابد.  بر اساس نظریه ی رفتاری ماور ((Mower حالت ترس و اضطراب از طریق حالت شرطی کلاسیک ایجاد می گردد و از طریق حالت شرطی کنشی ( حالت تقویت منفی )ادامه می یابد.

بررسی تاریخچه ی زندگی اشخاصی که مبتلا به اختلال پانیک می باشند نشان می دهد که حدود 50 درصد آنان در دوره ی کودکی مبتلا به نوعی اختلال اضطرابی ( مانند اختلال اضطراب جدایی و یا اختلال فراگیر ) می باشد.

درمان اختلال پانیک به کمک دارو درمانی و درمان شناختی – رفتاری انجام می گیرد. برای درمان دارویی اختلال پانیک بطور عمده از داروهای ضد افسردگی و ضد اضطرابی استفاده می شود. داروهای ضد افسردگی که برای درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد شامل داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای ، داروهای اختصاصی بازدارنده ی بازجذب سروتونین (ُُُُ SSRI) و داروهای بازدارنده ی مونو امین اکسیدها (MAOI) می باشد  . داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای شامل داروهایی مانند داروی ایمی پرامین  و داروی آمی تریپ تیلین می باشد. مشکل عمده ی تجویز این داروها در درمان اختلال پانیک بالا بودن عوارض جانبی آنها می باشد . داروهای SSRI در مقایسه با داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای کاربرد بیشتری در درمان اختلال پانیک دارند. اگرچه نتایج بررسیها نشان می دهد که میزان کارآمدی داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای با میزان کارآمدی داروهای ضد افسردگی SSRI در سطح تقریبا یکسانی قرار دارد اما به علت میزان عوارض پائین تری داروهای ضد افسردگی SSRI  ، این داروها به میزان بیشتری برای درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد. در درمان اختلال پانیک داروهای بازداری کننده مونوامین اکسید (MAOI) در مقایسه با داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای و SSRI میزان کارآمدی کمتر دارند و نیز میزان عوارض دارویی بیشتری را نیز ایجاد می نمایند. در برخی از اوقات روانپزشکان ترجیح می دهند که در درمان اختلال پانیک بجای استفاده از داروهای ضد افسردگی و یا در کنار استفاده از داروهای ضدافسردگی از داروهایی که در دسته ی بنزودیازپینی قرار دارند نیز استفاده نمایند. داروهایی که در دسته ی داروهای بنزودیازپینی ( مانند داروی آلپرالازم  یا داروی دیازپام ) قرار دارند خاصیت آرامبخشی دارند و میزان سطح اضطراب را نیز کاهش می دهند . یکی از عوارض مهم داروهای بنزودیازپینی ایچاد حالت وابستگی و ایجاد علایم ترک دارو می باشد .

درمان شناختی- رفتاری یکی از درمانهای مهم برای درمان اختلال پانیک است و در بسیاری از مواقع از این درمان به عنوان درمان اصلی برای اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از علل گسترش کاربرد درمان شناختی- رفتاری در درمان اختلال پانیک کوتاه مدت بودن آن است. درمان شناختی -رفتاری در مقایسه با سایر انواع روان درمانی ها درمانی کوتاه مدت است و تعداد جلسات آن مابین 12 الی 15 جلسه می باشد. زمانی که از درمان شناختی – رفتاری برای درمان اختلال پانیک استفاده می شود از مجموعه ای از تکنیک های رفتاری و شناختی استفاده می گردد . برای آغاز درمان شناختی -رفتاری اختلال پانیک ، مراجع باید از چندخصوصیات مانند شدت علایم در سطح خفیف تا متوسط ، میزان تحصیلات تا اول دبیرستان و رضایت برای انجام درمان برخوردار باشد . قبل از آغاز درمان اشناختی – رفتاری با کمک مصاحبه و مشاهده و سایر وسایل ارزیابی علایم و مشکلات مراجع مورد بررسی قرار می گیرد. و بعد از اتمام ارزیابی از تکنیک های رفتاری و شناختی که بکار بردن آنها می تواند علایم اختلال پانیک را کاهش دهد استفاده می شود . اگرچه در درمان شناختی – رفتاری نوع تکنیک های شناختی و رفتاری  که برای درمان اختلال پانیک بکار می رود تا اندازه ای با توجه به نتایجی که از مرحله ی ارزیابی بدست آمده است متفاوت است  اما در بیشتر مواقع درمانگران شناختی – رفتاری ترجیح می دهند برای درمان اختلال پانیک از مچموعه ای از تکنیک های زیر استفاده نمایند:

الف :تکنیک مواجهه (Exposure)

تکنیک مواجهه یکی از تکنیک های مهم رفتاری است که درمانگران شناختی – رفتاری از آن علاوه بر درمان اختلال پانیک برای درمان برخی از انواع دیگر اختلالات اضطرابی مانند اختلال فوبیای خاص و اختلال اضطراب منتشر و اختلال وسواسی- اجباری نیز استفاده می نمایند. بیماری که مبتلا به اختلال پانیک است در فرایند درمان شناختی – رفتاری به کمک تکنیک مواجهه یاد می گیرد با محرکی که دائما تلاش دارد از روبرو شدن با آن اجتناب می کند روبرو گردد . نظریه پردازانی که در مورد علت کارآمد بودن تکنیک مواجهه نظریاتی را ارایه داده اند اعتقاد دارند روبرو شدن مکرر با محرک های اضطراب زا و یا ناراحت کننده می تواند سبب شود که مغز انسان بتواند تجزیه و تحلیل بهتری از محرک های اضطراب زا به عمل آورده و در نتیجه درجه ی اضطراب زا یا ناراحت کننده بودن آن محرک ها را کمتر ارزیابی شود. درمانگران شناختی – رفتاری اعتقاد دارند برای آنکه روش مواجهه بتواند میزان کارآمدی بهتری داشته باشد رعایت اصول زیر لازم است :

-تدریجی بودن روبرو شدن با محرک اضطراب آور : درمانگران شناختی- رفتاری اعتقاد دارند روبرو شدن تدریجی با محرک اضطراب آور و ناراحت کننده می تواند احتمال موفقیت این تکنیک و احتمال ترک درمان از سوی مراجع را کاهش دهد .

-بیان علل کارآمد بودن اجرای روش مواجهه : معلوم شده است زمانی که درمانگر شناختی – رفتاری علل کارآمد بودن تکنیک مواجهه را به زبان ساده بیان می نماید مراجع انگیزه ی بیشتری برای اجرای تکنیک را پیدا خواهد نمود

-استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی : زمانی که مراجع به علت سطح اضطراب و ترس بالا از روبرو شدن با محرک اضطراب زا و یا ناراحت کننده به شدت اجتناب می نماید درمانگر شناختی – رفتاری می تواند استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی را پیشنهاد نماید. استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی سبب می شود که میزان سطح اضطراب مراجع به هنگام روبرو شدن با محرک اضطراب زا و یا ناراحت کننده در مقایسه با زمان مواجهه ی واقعی کمتر باشد

ب : تکنیک بازسازی شناختی

• تکنیک بازسازی شناختی یکی از تکنیک هایی است که درمانگران شناختی – رفتاری از آن در درمان اختلالات مختلف روانشناختی و از جمله اختلال پانیک استفاده می نمایند. فلسفه ی ابداع و کاربرد تکنیک بازسازی شناختی در درمان اختلالات مختلف روانشناختی بر روی این اصل استوار است که عامل خطای شناختی علت اصلی ایجاد و تداوم بسیاری از اختلالات روانشناختی و از آن جمله اختلال پانیک می باشد. در چریان اجرای تکنیک بازسازی شناختی درمانگر شناختی – رفتاری ابتدا روش های شناسایی افکار خودکار منفی را با کمک توصیف خصوصیات افکار خودکار منفی ( مانند حالت محتوای منفی این افکار ، احتمال بالا برای روبرو شدن با این افکار در موقعیتهای مختلف و مورد قبول قرار گرفتن این افکار توسط شخص در اکثر مواقع ) آموزش می دهد و سپس روش های مقابله با افکار خودکار منفی ( مانند به زیر سوال بردن این افکار و یا تلاش برای به ذهن آوردن افکار متفاوت با این افکار ) را به مراجع آموزش می دهد.

• منابع

  Andrasik. F.& .etal.(2006). Compersive handbook of personality and psychopathology , New York : John wiley & sons Inc                                                                                                          

   Dobson.K.(2010). Handbook of cognitive – behavioral therapies . New York :  Guilford press

• Hersen.M.(2007). Adult psychopathology and diagnosis. New York : John wiley & sons

  نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

• استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است

• 97/2/4

بازدیدها: 2110