هیجان خشم و روش های مدیریت آن

هیجان خشم یکی از هیجانات منفی مهم می باشد . هیجانات (Emotions ) حالتهایی هستند که فعال شدن  آنها با برانگیختگی بخش سمپاتیک سیستم عصبی خودکار مشخص می شوند. هیجانات با یک سلسله علایم جسمانی ( مانند افزایش میزان ضربان قلب ، سریعتر شدن جریان تنفس و تعریق نمودن ) و یک سلسله علایم روانشناختی ( مانند احساس ناراحتی و پیش بینی رخ دادن رویداهای ناخوشایند) همراه می باشد.

دامنه ی حالت خشم وسیع می باشد و امکان دارد از یک جالت رنجش ضعیف تا حالت خشونت در نوسان باشد و واکنشهای جسمانی و روانشناختی اشخاص در برابر محرکهای تحریک کننده ی حالت خشم به قرار گرفتن شخص در دامنه یا طیف حالت خشم وی دارد.

حالت خشم با یک سلسله از علایم رفتاری ، فیزیولوژیکی و شناختی همراه می باشد. آگاهی به علایم مختلفی که در حالت خشمگین شدن فعال می شوند بیشتر از این جهت مهم می باشد که شناختن علایم رفتاری ، فیزیولوژیکی و شناختی حالت خشم می تواند نقش مهمی در کمک به مدیریت حالت خشم داشته باشد. علایم رفتاری حالت خشم بیشتر به صورت احساس بیقراری و عدم توجه کافی به سخنان شخصی که نقش مهمی در تحریک حالت خشم داشته است می باشد. علایم فیزیولوژیکی حالت خشم شامل مواردی مانند افزایش آزاد شدن برخی از هورمونها (بخصوص هورمون کورتیزول (Cortisol ) و هورمون  آدرنالین (Adrenaline ) ، افزایش میزان ضربان قلب ، افزایش میزان آهنگ تنفس ، احساس گرما در بدن ، تعریق نمودن و احساس افزایش میزان انرژی می باشد . علایم شناختی خالت خشم شامل افزایش میزان برخی از افکار منفی ( مانند این فکر منفی که برخی از اشخاص قصد نابودی مرا دارند و یا این فکر منفی کخ اکثر رفتارها یا سخنان نامناسب این شخص به خاطر دشمنی با من انجام می گیرد) می باشد.

رشد هیجانات به صورت تدریجی است و اگرچه از هنگام تولد نوعی حالت برانگیختگی هیجانی (Arousal emotional ) در نوزاد متولد شده وجود دارد اما رشد انواع هیجانات از حدود سه ماهگی به بعد آغاز می شود و تا حدود پنج یا شش سالگی تداوم می یابد . بنظر می رسد یکی از عواملی که در رشد انواع هیجانات موثر است رشد شناختی کودکان می باشد . تاثیر رشد نشاختی در رشد هیجانات سبب می شود که هیجانات پیچیده ( مانند هیجان حسادت و یا هیجان تنفر ) در سنین پنج یا شش سالگی رشد نمایند .  هیجان خشم یکی از اولین هیجاناتی که در سال اول زندگی ظاهر می شود. زمان ظاهر شدن هیجان خشم معمولا از سن شش ماهگی به بعد است.

 عوامل مختلف تحریک کننده ی حالت خشم

عوامل مختلفی می توانند در تحریک حالت خشم نقش داشته باشند . برخی از این عوامل عبارتند از:

الف -روبرو شدن با حالت ناکامی : حالت ناکامی می تواند عامل مهمی در تحریک حالت خشم باشد. البته روبرو شدن با خالت ناکامی عامل ضرروی و حتمی برای ظاهر شدن حالت خشم و یا خالت پرخاشگری نمی باشد و در بسیاری از مواقع شخص امکان دارد بعد از روبرو شدن با حالت ناکامی به جای حالت خشم در وی خالتهای دیگری مانند حالت غمگینی و یا خالت تنفراز عامل ایجاد کننده ی ناکامی ظاهر شود.

ب : احساس عمدی بودن رفتارها و سخنان نامناسب : زمانی که شخصی احسا کند رفتارها و سخنان نامناسب شخص دیگر عمدی است حالت خشم و یا حالت پرخاشگری وی تحریک می شود. در بسیاری از مواقع احتمال دارد رفتارها و سخنان ناپسند شخصی که حالت خشم را در ما تحریک نموده است عمدی نباشد و تنها توجه ما به این موضوع می تواند احتمال تحریک شدن حالت خشم را بسیار کاهش دهد.

ج: احساس مورد توهین قرار گرفتن : زمانی که شخصی احساس کند که مورد توهین قرار گرفته است احتمال دارد که حالت خشم یا پرخاشگری روی تحریک گردد .

د: کاهش میزان احساس همدلی : کاهش میزان احساس همدلی می تواند با افزایش میزان حالت خشم و پرخاشگری همراه باشد. احساس همدلی و حالت خشم ارتباط معکوسی با یکدیگر دارند به عبارت دیگر افزایش یکی از این عوامل با کاهش عامل دیگر همراه است.

 عوارض حالت های خشم شدید و مزمن

حالت های خشم شدید و مزمن  با عوارض مختلفی همراه است. برخی از این عوارض عبارتند از :

الف -افزایش میزان حطر ابتلا به بیماریهای جسمانی: ارتباط بین حالت های خشم شد ید و مزمن و خطر بالا رفتن ابتلا به برخی از بیماریهای خسمانی (مانند بیماریهای قلبی- عروقی  یا برخی از بیماریهای گوارشی )اثبات شده است . زمانی که شخصی حالت خشم مزمن و شدید را تجربه می نماید احتمال ابتلای وی به انواع بیماریهای جسمانی بخصوص بیماریهای قلبی – عروقی افزایش می یابد.

ب- افزایش میزان احساس عصبی بودن (Neurotic ) : شخصی که حالت های خشم شدید و مزمنی را تجربه می نماید در مقایسه با شخصی که حالت خشم کمتری را تجربه می نماید حالت عصبی بودن بیشتری را نشان می دهد و میزان تجربه ی هیجانهای منفی (مانند هیجان های اضطراب ، نگرانی ، غمگینی و تنفر) در زندگی روزمره بیشتر است .

ج: آسیب به روابط بین فردی: حالتهای خشم مکرر و شدید یکی از عوامل مهم آسیب زننده به کمیت و کیفیت روابط بین فردی است. شخصی که حالت های خشم شدید و مکرر را نشان می دهد بتدریج دوستان خود را از دست می دهد و اشخاص آشنا بتدریج از او دور می شوند.

د: افزایش خطر روبرو شدن با گرفتارهای قانونی: یکی از عوارض مهم حالت خشم مکرر وشدید افزایش احتمال خطر روبرو شدن با گرفتارهای قانونی می باشد. این گرفتاریها بیشتر به علت برخوردهای فیزیکی شخص با دیگران رخ می دهد .در بسیاری از مواقع اشخاصی که حالتهای خشم مکرر و شدید را تجربه می نمایند حالتهای پرخاشگری و خشونت را نیز نشان می دهند و نشان دان حالتهای پرخاشگری و خشونت می تواند عوارض غیر قابل جبرانی مانند گرفتاریهای مختلف قانونی را در پی د اشته باشد.

انواع پاسخهای اشخاص در مقابل محرک های تحریک کننده ی حالت خشم

پاسخ اشخاص در مقابل محرک های تحریک کننده ی حالت خشم با یکدیگر متفاوت می باشد. نتایج پژوهشهای مختلفی که در مورد نحوه ی پاسخ اشخاص به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم انجام گرفته است نشان داده است که در اغلب مواقع مردم یکی از پاسخهای زیر را درمقابل محرک های موثر ایجاد کننده ی حالت خشم بیشتر از پاسخهای دیگر نشان می دهند:

1-بازداری (Suppression ) حالت خشم : یکی از روش هایی که بسیاری از اشخاص در موقع روبرو شدن با محرک های تحریک کننده ی خالت خشم بکار می برند  حالت بازداری خشم می باشد. اشخاصی که از این حالت دربرابر محرک های تحریک کننده ی حالت خشم استفاده می نمایند تلاش دارند که حالت خشم خود را درون خود نگه داشته و از هر گونه پاسخ آشکار که نشان دهنده ی  حالت خشم شان می باشد خودداری نمایند . بکار بردن چینن روشی با عوارض مختلفی مانند افزایش میزان ظاهر شدن هیجانات منفی مانند هیجان غمگینی همراه می باشد. از دیگر عوارض حالت بازداری خشم افزایش خطر ابتلا به برخی از بیماریها که اصصلاحا بیماریهای روان تنی ( Psychosomatic Disease) نامیده می شود است. بیماریهای روان تنی شامل تعداد زیادی از بیماریها ( مانند بیماریهای قلبی – عروقی  و بیماریهای گوارشی )است ویژگی مهم بیماریهای روا ن تنی آن است که ابتلا به این بیماریها سبب می شود که آسیب واقعی در جسم بوجود آید . همچینن یکی دیگر از ویژگیهای بیماریهای روان تنی آن است که در افزایش خطر ابتلا به این اختلالات عوامل روانشناختی بخصوص محرک های استرس زا نقش دارد.

2-پرخاشگری فعال (َActive aggression ) : حالت پرخاشگری فعال به حالتی گفته می شود که در این حالت میزان حالت خشم زیاد بوده و شخص تلاش می کند که آسیبهای مختلفی به شخصی که تصور می کند حالت خشم در او ایجاد نموده را وارد نماید. یکی از عوارض مهم حالت پرخاشگری فعال آسیب رسیدن به کمیت و کیفیت ارتباطات متقابل شخص با دیگران است.

3-پرخاشگری منفعل (Passive aggressive ) : در حالت پرخاشگری منفعل شخص حالت خشم را به شیوه های غیر مستقیم نشان داده می دهد. به عبارت دیگر در حالت پرخاشگری منفعل حالت پرخاشگری با مخالفت های مکرر ، کم کاری و یا فراموش نمودن خواسته های دیگران نشان داده می شود.

4-حالت ابراز قاطعیت (Assertive ) : حالت ابراز قاطعیت یکی دیگر از روش های مفید روبرو شدن با محرک های تحریک کننده ی خالت خشم است. در خالت ابراز قاطعیت شخص بدون آنکه به شخصی که که حالت خشم را در او  تحریک نموده بد رفتاری نماید و یا سخنان توهین آمیزی را به او ابراز کند احساس ناراحتی خود را نسبت به سخنان و رفتارهای ناراحت کننده ی شخص مقابله ابراز می کند. روش ابراز قاطعیت یکی از روش های بسیار موثر برای مقابله با حالت خشم می باشد . استفاده از این روش  سبب حفظ  ارتباطات متقابل شخص با دیگران می گردد.

مدیریت حالت خشم

برای مدیریت حالت خشم استفاده از روش های زیر می تواند موثر باشد:

الف-روش های آرمیدگی (Relaxation methods ) : روش های آرمیدگی یکی از روش های موثر برای مقابله با برخی از هیجانات منفی مانند هیجان اضطراب ، نگرانی ، خشم و غمگینی می باشد. بیشترین کاربرد روش های آرمیدگی درمقابله با اختلالات اضطرابی است. اختلالات اضطرابی شامل اختلالاتی مانند اختلال اضطرابی منتشر (Generalization disorder )، فوبیا (Phobia) و اختلال پانیک (Panic disorder ) می باشند. به نظر برخی از رفتار درمانگران مانند جوزف ولپی اعتقاد دارند که استفاده از روش های آرمیدگی مانند روش آرمیدگی پیشرونده عضلانی موجب می شود حالت آرامش جایگزین حالتهای اضطراب و نگرانی شود و این اتفاق در نتیجه ِی استفاده  روش های ایجاد کننده ی حالت آرمیدگی از اصل بازداری متقابل رخ می دهد . اصل بازداری متقابل سبب می شود که امکان تجربه ی همزمان حالت اضطراب و آر امش در یک لحظه فراهم نشود و استفاده از روش های ایجاد کننده آرمیدگی سبب می شود که شخص بتواند در حالت آرامش قرار گرفته و در نتیجه حالت اضطراب و نگرانی وی در آن لحظه از بین برود. سه نوع روش آرمیدگی مهم روش های آرمیدگی عضلانی ، تنفسی و تجسمی هستند. در روش آرمیدگی عضلانی شخض تلاش می کند عضلات مهم بدن  از ناحیه ی پیشانی تا عضلات ناحیه ی انگشتان پا را به ترتیب چند ثانیه در خالت سفت بودن و بعد چند ثانیه در حالت شل بودن قرار دهد و در هنگام سفت بودن عضلات به حالت فشار و ناراحتی که احساس می کند  و به هنگام شل بودن عضلات به حالت احساس راحتی که احساس می کند  توجه کند.  جلسات اولیه اجرای تکنیک آرمیدگی عضلانی امکان دارد حدود بیست الی بیست و پنج دقیقه طول می کشد اما بعد از گذشت چند جلسه اجرای روش تکنیک آرمیدگی عضلانی  شخص فقط با گفتن واژه ی آرمیدگی ( Relax ) به حالت آرمیدگی می تواند برسد. حالت آرمیدگی تنفسی نوع دیگری از حالت آرمیدگی است.در حالت آرمیدگی تنفسی شخص در هنگام آغاز تنفس سعی می کند تا حدی که امکان دارد هوا را وارد ششهای خود نماید . سپس به مدت 3 تا 5 ثانیه هوا را در درون ششهای خود نگه داشته و در نهایت به آرامی جریان هوا را از طریق بینی خود خارج می نماید و در هنگام خارج نمودن هوا به احساس آرامشی که در اثر اجرای این فرایند به آن دست می یابد توجه می کند. اجرای روش آرمیدگی تنفسی آسان بوده و هر شخص می تواند این تکنیک را به میزان 7 الی 8 بار در طول روز انجام دهد

به غیر از روش های فوق که برای رسیدن به حالت آرمیدگی از آنها استفاده می شود روش دیگری که می توان در زمینه ی مقابله با حالت خشم از آن استفاده نمود روش آرمیدگی تجسمی است. اجرای روش آرمیدگی تجسمی معمولا به این شیوه است که شخص متنی که می تواند در ایجاد حالت آرمیدگی  وی موثر باشد ( مانند متننی در مورد  مسافرت به یک منطقه ی خوش آب و هوا )  را نوشته و سپس در حالی که خودش چشمان  رابسته است شخص دیگر آن متن را می خواند .

ب – روش تقویت هیجان های متفاوت با هیجان خشم: یکی دیگر از روش های دیگر مقابله با حالت خشم عبارت از تقویت هیجان متفاوت با هیجان خشم است. یکی هیجان های متفاوت با حالت خشم هیجان همدلی (Empathy ) است. هیجان همدلی زمانی احساس می شود که شخص بتواند خود را در جای شخص دیگر که حالت درد را تجربه می کند قرار دهد . به نظر رفتار گرایان حالت همدلی و حالت خشم بحالت ازداری متقابل با یکدیگر دارند. مفهوم وجود حالت بازداری متقابل آن است که وجود یکی از این حالتها ( حالت همدلی یا حالت خشم ) می تواند سبب بازداری حالت دیگر شود . به عبارت دیگر امکان قرار داشتن در حالت خشم یا خالت همدلی در یک لحظه وجود ندارد.

ج : تکنیک بازسازی شناختی : تکنیک بازسازی شناختی عبارت است از نوعی تکنیک شناختی است که از نظر درمانگران شناختی – رفتاری برای درمان بسیاری از اختلالات روانشناختی ( مانند اختلالات اضطرابی و اختلالات افسردگی ) قابل استفاده است. در جریان اجرای تکنیک بازسازی شناختی شخصی که در کنترل حالت خشم خود با مشکلاتی روبرو است یاد می گیرد که افکار خودکار منفی خود را با کمک روش های مختلف برای تشخیص آن ( مانند توجه به ناراحت کننده بودن ، منفی بودن و تکراری بودن این افکار ) مورد شناسایی قرار دهد وسپس با استفاده از روش های مختلف ( مانند روش به زیر سوالات بردن محتوای افکار منفی ) درستی این افکار را به زیر سوال ببرد.

منابع

                                                   Bhave.S.& Saini.S.(2009). Anger Management . New York : Sage publications

                             DiGiuseppe.R.& Tafrate. R.(2007). Understanding Anger . Oxford : Oxford university press

                             Gentry.W.(2007). Anger Management for dummies. New York : John Wiley publishing Inc

نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است.

96/11/23

 

• آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور خدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم

  تلفن:04135559866 و09144015140

بازدیدها: 2956