سه مشکل مهم در دوره ی رشدی قبل از ورود به مدرسه

روانشناسان رشد اوایل دوران کودکی را بین 3 تا 6 سالگی می دانند . نام دیگر دوره ی اوایل کودکی ، دوره ی قبل از ورود به مدرسه ( Preschool period ) می باشد . این دوره یکی از دوره های مهم دوران رشدی می باشد. در دوره ی قبل از ورود به مدرسه بسیاری از توانانیها شکل می گیرد . سپری شدن مناسب دروه ی قبل از ورود به مدرسه می تواند اساس بسیاری از شایستگی ها ی کودک در حوزه های مختلف زندگی  مانند ارتباط با همسالان ، استفاده ی مطلوب از زبان ،  حالت خوداتکایی (Autonomy) و کسب مهارتهای شناختی و اجتماعی باشد.در دوران اوایل کودکی با مشکلات زیادی مانند کج خلقی ( Temper tantrums) ، پرفعالیتی ، عدم حرف شنوی ، پرخاشگری ، اضطراب ، کمرویی ، مشکلات خواب ، مشکلات مربوط به تغذیه و تیک ها همراه می باشد. در بسیاری از مواقع شدت مشکلات رفتاری کودکان به حدی نمی باشد که نیاز به مراجعه به مراکز درمانی و دریافت کمک های تخصصی وجود داشته باشد . اگرچه میزان شیوع مشکلات رفتاری کودکانی که در سنین قبل از ورود به مدرسه هستند کاملا مشخص نمی باشد اما نتایج پژوهشهای مختلفی که بر روی طیف گسترده ای از کودکانی که در این سنین قرار دارند اجرا شده است نشان داده است که حدود 9 الی 10 درصد آنان یک یا چند مشکل رفتاری در سطح شدید دارند و حدود 15 درصد آنان نیز مشکلات رفتاری در حد متوسط تا شدید دارند. وجود برخی از عوامل می توانند درجه ی خطر ابتلا به مشکلات رفتاری در کودکانی که در سنین قبل از مدرسه قرار دارند را بالاتر ببرند از جمله ی این عوامل می توان به تاثیر عوامل خطر زای زیستی ( عواملی که قبل از تولد وجود دارند و شامل عوامل مختلفی مانند نارس بودن ، نرسیدن اکسیژن کافی به هنگام تولد ، پائین بودن وزن به هنگام تولد) و عوامل خطر زای محیطی مانند عدم  پاسخگو بودن مادر به درخواستهای کودک ، عدم توافق والدین در مورد چگونگی بکار بردن اصول تربیتی کودکان ، وجود تعارضات زیاد بین والدین ، ابتلای والدین به اختلالات روانشناختی ، عدم توانایی والدین در برقراری ارتباط گرم و عاطفی با کودکان شان و وضعیت نامناسب اقتصادی و اجتماعی خانواده ی کودک اشاره نمود. مشکلات رفتاری کودکان را می توان در دو طبقه ی مشکلات رفتاری بیرونی شده  (Externalizing) و مشکلات رفتاری درونی شده (Internalizing ) قرار داد. از جمله ی مشکلات رفتاری بیرونی شده می توان به عدم توجه (Inattention) ، پرخاشگری و عدم حرف شنوی اشاره نمود و مشکلاتی مانند حالت کمرویی زیاد و ترس های زیاد از انواع مهم مشکلات رفتاری درونی شده هستند.

سه مشکل شایع رفتاری در دوره ی رشدی قبل از ورود به مدرسه عبارتند از :

• مشکلات خواب: در دوره ی اوایل کودکی مشکلات خواب که عمدا به صورت حالت بیخوابی می باشد به علل مختلف از جمله ابتلای کودکان به برخی از بیماریها (مانند بیماریهای مربوط به عفونتهای درون گوش ) و مسافرت ظاهر می شود. برآورد شده است که حدود 25 درصد کودکان یک یا چند نوع از مشکلات مختلف مربوط به خواب را دارند. مشکلات مربوط به خواب در دوره ی قبل از ورود به مدرسه بیشتر از این جهت مهم می باشند که ظاهر شدن این مشکلات می تواند پیش در آمدی برای ظاهر شدن سایر مشکلات مانند مشکلات نقص توجه در اواسط و یا اواخر  دوران کودکی باشد. از جمله مهمترین مشکلات مربوط به خواب در دوران اوایل کودکی می توان به مشاهده ی کابوس ها  (Nightmare) ، حالت وحشت خواب (Sleep terrors) ، حالت راه رفتن در خواب (Sleep walking ) ، حالت آپنه ی خواب (Sleep apnea) و بیداری شبانه (Night walking) اشاره نمود. مشاهده ی کابوس ها معمولا از سنین 3 الی 6 سالگی آغاز می شود. کابوس ها  معمولا در مرحله ای از خواب ظاهر می شوند که اصطلاحا مرحله ی خواب با حرکات سریع چشم یا REM نامیده می شود. این مرحله از خواب مرحله ای است که اصطلاحا مرحله ی خواب متناقض هم نامیده می شود. در این مرحله از خواب علایمی از برانگیختگی سیستم عصبی ( مانند افزایش میزان ضربان قلب و یا آهنگ تنفس ) مشاهده می شود. همچینن در این مرحله از خواب حرکات سریع چشمی نیز ظاهر می شود. یکی از ویژگیهای مرحله ی خواب REM آن است که اشخاصی که در این مرحله بیدار می شوند گزارش می دهند که در حالت مشاهده ی رویا بوده اند . کابوس ها معمولا در بخش انتهایی خواب یعنی بخشی که در آن مرحله ی خواب REM مرحله ی غالبی است ظاهر می شوند. از جمله ویژگیهای حالت کابوس مشاهده ی صحنه ها با حالت روشن بودن (Vivid ) و با جزئیات  (Elaborate)  است. همچینن در زمان بیدار شدن حالت کابوس به روشنی به ذهن کودک می آید و در بسیاری از مواقع سبب ناراحتی وی می گردد . حالتهای مکرر مشاهده ی کابوس ها می تواند بیانگر وجود محرک های استرس زا ی ( مانند تعارضات درون خانوادگی ، تولد برادر و یا خواهر و یا رخ دادن یک رویداد شدیدا ناراحت کننده مانند تصادف و یا جراحت ) زیاد در زندگی کودک است.  زمانی که کودکان با حالت مشاهده ی کابوس های مکرر روبرو هستند توضیح دادن در مورد طبیعت حالت رویاها بر اساس میزان درک و آگاهی کودک ، فراهم نمودن راحتی کودک و تلاش برای کاهش میزان دریافت محرک های استرس زای روزانه می تواند در کاهش میزان مشاهده ی کابوس ها مفید باشد. برای کودکانی که در اواسط یا اواخر دوران کودکی بسر می برند و مشکل مشاهده ی کابوس های مکرر را دارند استفاده از برخی روش های روان درمانی مانند خانواده درمانی و یا یا اجرای روان درمانیهای فردی می تواند در کاهش این مشکل موثر باشد . همچینن برای این دسته از کودکان استفاده از برخی تکنیک های رفتار درمانی ( مانند تکنیک مدیریت مشروط (Contingency management ) ، تکنیک آرمیدگی (Relaxation techniques ) و حساسیت زادیی سیستماتیک (Systematic desensitization) نیز موثر است . یکی دیگر از مشکلات خواب که در اوایل دوران کودکی مشاهده می شود حالت وحشت خواب (Sleep terror ) است . این حالت معمولا در بخش های اولیه ی خواب  ظاهر می شود و بیشتر در بین پسران مشاهده می گردد . حدود سه درصد کودکانی که در سنین دو الی شش سالگی هستند حالت وحشت خواب را به طور مکرر تجربه می نمایند. از ویژگیهای حالت وحشت خواب آن است که کودک به طور هراسان از خواب بیدار شده و شروع به گریه ی شدید می نماید . ار حالت وحشت خواب اگرچه کودک بیدار شده است اما پاسخی به محرک های محیطی ( مانند پاسخ به  صحبت های والدین ) نمی دهد . از دیگر علایم حالت وحشت خواب ظاهر شدن حالت برانگیختگی جسمانی به صورت علایمی مانند افزایش شدید میزان ضربان قلب (Tachycardia) ، افزایش میزان آهنگ تنفس و حالت تعریق است. یکی دیگر از ویژگیهای حالت وحشت خواب آن است که بر عکس حالت مشاهده ی کابوس کودکی که این حالت را تجربه نموده است صبح روز بعد از این رویداد هیچ خاطره در ذهنش ندارد . حالت وحشت خواب معمولا نیاز به درمان ندارد و بتدریج با افزایش میزان سن کودک ظاهر شدن آن کاهش یافته و یا از بین می رود. در مواقعی که حالت وحشت خواب از بین نمی رود بیدار نمودن کودک 15 الی 30 دقیقه قبل از زمان تقربیی  ظاهر شدن حالت وحشت خواب و ادامه این روش تا یک ماه بعد می تواند موثر باشد.

• مشکلات مربوط به تغذیه: در کودکان دو الی چهار ساله میزان شیوع مشکلات تغذیه حدود 24 الی 45 درصد برآورد شده است . برخی از این مشکلات شامل امتناع از غذا خوردن (Food refusal ) ، چاقی و خوردن مواد غیر غذایی (Pica ) است. امتناع از غذا خوردن شایعترین مشکل مربوط به تغذیه در اوایل دوران کودکی می باشد . دامنه ی شدت این حالت می تواند از کم غدا خوردن تا امتناع کامل از غذا خوردن به نحوی که سبب تهدید ادامه ی زندگی گردد در حالت نوسان باشد. در اغلب مواقع علت ایجاد حالت امنتاع از غدا خوردن در کودکانی که در دوره ی قبل از ورود به مدرسه هستند به وجود مشکل در ارتباط بین والد – کودک بر می گردد . برای درمان حالت امتناع از غذا خوردن استفاده از تکنیک های رفتاری مانند تکنیک شکل دادن رفتار (Shaping ) ، تکنیک تقویت مشروط (Reinforcement contingent ) و تکنیک مواجهه ی تدریجی ( Gradual exposure ) موثر می باشند. یکی دیگر از مشکلات مرتبط با تغذیه حالت چاقی می باشد. برآورد شده است که حدود 5 تا 10 درصد کودکانی که در سنین قبل از ورود به مدرسه هستند دچار مشکل چاقی می باشند. وجود مشکل چاقی در دوران قبل از ورود به مدرسه احتمال دارد به دوران نوجوانی و یا حتی بزرگسالی نیز انتقال یابد. یکی از عوارض مهم وجود چاقی در دوران کودکی کاهش میزان عزت نفس و کاهش احتمالی میزان ارتباط متقابل با همسالان می باشد. برای مقابله با مشکل چاقی در دوران کودکی استفاده از تکنیک های رفتاری می تواند مفید باشد از جمله ی این تکنیک ها می توان به تکنیک های خود نظارت گری (Self -monitoring ) ، کنترل محرک (Stimulus control ) و قرار داد مشروط (Contingency contracting ) اشاره نمود. از دیگر روش های مقابله با چاقی کودکان که برای کودکانی که در دوره های اواسط و یا اواخر دوران کودکی به سر می برند موثرتر است روش های بازسازی شناختی (Cognitive restructuring)  و انجام تمرینهای ورزشی است. مشکل دیگر مربوط به تغذیه که بخصوص در اوایل دوره ی کودکی امکان دارد مشاهده شود حالت خوردن مواد غیر غذایی ( مانند خاک ) یا پیکا (Pica ) است. این مشکل بیشتر در بین کودکانی که حالت ناتوایی هوشی دارند دیده می شود و معمولا میزان ابتلا به آن از سن چهار یا پنج سالگی کاهش یافته و یا متوقف می شود. وجود حالت پیکا در  کودکان بیشتر به این لحاظ مهم است که ابتلا به این  حالت احتمال دارد موجب ایجاد مسمومیت بخصوص مسمومیت با سرب گردد . مسمومیت با فلزهای مختلف بخصوص سرب بسیار خطرناک بوده و احتمال دارد در کودکان آسیب های شناختی و عصبی ایجاد نماید.

• ترس ها : یکی از مشکلات مهم کودکانی که در مرحله ی قبل از ورود به مدرسه قرار دارند شدت بالای برخی از ترس ها می باشد . شدت پاسخ کودکان به محرک های ایجاد کننده ی حالت ترس با درجه ی رشد شناختی آنان ارتباط دارد. برای نمونه کودکانی که در دوره ی قبل از ورود قرار دارند در برابر اشیای عینی ( مانند حیوانات و یا صداهای بلند ) حالت ترس بیشتری را نشان می دهند اما کودکانی که در اواسط و یا اواخر دوره ی کودکی قرار دارند امکان دارد در برابر موجودات خیالی و یا تنها بودن در تاریکی حالت ترس بیشتری را تجربه نمایند. اگرچه اکثر ترس های دوران کودکی موقتی می باشند اما اگر میزان شدت ترس ها زیاد باشد و آنها حالت تداوم زیادی داشته باشند در آن صورت امکان دارد در کارکردهای مختلف کودک اختلالاتی بوجود آورند . در چینن مواقعی ارایه ی کمک های تخصصی لازم می باشد. برای درمان ترس های شدید دوران قبل از ورود به مدرسه استفاده از برخی از تکنیک های رفتاری بخصوص تکنیک الگو پذیری (Modeling) و تکنیک حساسیت زادیی واقعی ( Invivo desensitization) موثر می باشد .

• منابع

  Muris.P.(2007).Normal and abnormal fear and anxiety in children and adolescents. New York :Elsevier press

  Spiegler.M&. Guevremont. D.(2010). Contemporary behavior therapy. New York : Wads worth press

  Walker.C.& Roberts .M.(2001).Handbook of clinical child psychology . New York: John wiley & sons Inc

• نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

• اشتفاده از این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و ادرس سایت بلامانع است.

• 95/12/20

• آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص وانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور خدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم

  تلفن:04135559866 و09144015140

بازدیدها: 534