راههای مقابله با حالتهای خشم شدید و مکرر کودکان

حالت خشم یکی از هیجانات طبیعی است و در طبقه ی هیجانات منفی قرار دارد . حالت هیجان به حالتی گفته می شود که در آن سیستم عصبی بخش سمپاتیک مغز فعال شده و با ایجاد علایم جسمانی ( مانند افزایش میزان ضربان مغز ،افزایش جریان خون به عضلات بدن ) شخص را برای پاسخگویی به حالتی که قشر مغز وجود آن را حالتی خطرزا می داند  آماده می سازد. هیجانات به دو نوع کلی هیجانات مثبت و هیجانات منفی تقسیم می شوند . هیجانات مثبت ( مانند هیجان شادی و یا رضایت خاطر ) هیجاناتی هستند که شخص با حالتی خوشایند به آنها پاسخ می دهد و همراه با درد و ناراحتی برای شخص نمی باشند. در مقابل هیجانات منفی( مانند هیجان خشم یا ترس )  هیجاناتی هستند که شخص با حالت مقابله یا فرار به آن پاسخ می دهد  . یکی از ویژگیهای مهم هیجانات منفی ایجاد  درد روانشناختی می باشد. 

آگاهی به هیجانات و واکنش نشان دادن به محرک هایی که هیجانات را ایجاد می نمایند در اثر رشد شناختی رخ می دهد.  به هنگام تولد نوزاد نمی تواند هیجان خاصی را به جز حالتهایی از برانگیختگی را نشان بدهد اما با ادامه ی روند رشد ، هیجانات مختلف شروع به ظاهر شدن می نمایند . ترس و خشم از جمله اولین هیجاناتی هستند که در ماههای اولیه ی زندگی ظاهر می شوند. در کودکان ظاهر شدن هیجانات پیچیده تر نیاز به گذشت زمان بیشتری دارد . برای نمونه هیجان حسادت امکان دارد بین 18 ماهگی تا 24 ماهگی ظاهر شود.

حالت خشم در دوران کودکی

حالت خشم در کودکان بین 3 یا 4 ماهگی ظاهر می شود و از نظر میزان و شدت نشان دادن حالت خشم تفاوتهای قابل توجهی بین کودکان وجود دارد . بنتایج پژوهشهای نشان می دهد بین 2 الی 4 سالگی  میزان و شدت حالت خشم کودکان افزایش می یابد . بنظر می رسد یکی از علل ایجاد کننده ی این موضوع افزایش میزان صفت خودمحوری در بین کودکانی است که در این سنین قرار دارند . در بسیاری از مواقع والدین کودکان 2 الی 4 ساله از افزایش میزان حالت خشم کودکان خود و تبدیل شدن آن به حالت پرخاشگری شکایت دارند.  میزان نشان دادن حالت خشم و پرخاشگری در دوران قبل از آغاز مدرسه (3 الی 6 سال ) نیز زیاد می باشد اما بتدریج که کودکان وارد دوره اواسط کودکی می گردند( سن 7 الی 11 سالگی ) میزان و شدت نشان دادن حالت خشم آنها کاهش می یابد. بنظر می رسد یکی دلایل کاهش حالت خشم در سنین اواسط دوران کودکی گسترش میزان ارتباط آنان با همسالان و افزایش میزان آموزش مهارتهای اجتماعی است.

عوامل موثر در ایجاد حالت های خشم شدید و مکرر در دوران کودکی

در دوران کودکی عوامل مختلفی می توانند به کنترل حالت خشم آسیب وارد نموده  و حالت پرخاشگری و خشونت را در آنان ایجاد نمایند. از جمله ی این عوامل می توان به موارد زیر اشاره نمود :

حالت سرشتی:  تاثیرات حالت سرشتی یکی از عوامل موثر در ایجاد حالتهای خشم شدید و مکرر در دوران کودکی است . حالتهای سرشتی حالتهایی هستند که از زمان تولد   وجود دارند . این عوامل بتدریج با ادامه ی ارتباط کودک با محیط زندگی اش بتدریج کم رنگ تر می شود . حالتهای سرشتی می توانند بر روی  جبنه های مختلفی  از رفتارها و ویژگیها تاثیر بگذارند  . به عنوان مثال در اثر تاثیرات حالت سرشتی امکان دارد کودکی حالت تمایل به  کناره جویی را پیدا نماید و یا در اثر تاثیرات این حالت کودک دیگر امکان دارد حالت واکنش فوری و شدید به محرکهای محیطی را نشان دهد  . کودکانی که در اثر وجود حالت سرشتی واکنش فوری و شدید به محرک ها را نشان می دهند امکان دارد حالتهای خشم  شدید و مکرری را داشته باشند  و این ویژگی را تا دوران نوجوانی و یا بزرگسالی حفظ نمایند.

فرایند الگو پذیری: فرایند الگو پذیری گه گاه به نام یادگیری مشاهده ای هم نامیده می شود . یکی از انواع یادگیری است که در طی آن رفتاری که توسط  الگو انجام می گیرد مورد توجه یادگیرنده قرار می گیرد و توسط وی امکان دارد به اجرا گذاشته شود .یکی از ویژگیهای مهم فرایند الگو پذیری یا فرایند یادگیری مشاهده ای آن است که رفتار مشاهده شده امکان دارد ماهها یا حتی سال های بعد از مشاهده نشان داده شوند. حالتهایی پرخاشگری و خشونت یکی از مهمترین رفتارهایی است که توسط فرایند الگو پذیری آموخته می شود. از جمله دیگر حالتهایی که امکان دارد توسط فرایند الگوپذیری مورد یادگیری قرار گیرد حالت ترس شدید یا فوبیا می باشد.

ابتلای کودکان به برخی از مشکلات رفتاری : کودکانی که به برخی از اختلالات روانشناختی مبتلا می باشند در مقایسه با سایر کودکان رفتارهای پرخاشگرانه و خشونت آمیز بیشتری را نشان می دهند. اختلال ارتباطیConduct disorder) و اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه (Hyperactive- attentional deficit disorder ) دو نوع از اختلالاتی می باشند که همراه با نشان دادن حالتهای خشم و شدید و مکرر هستند. در اختلال ارتباطی کودک علایمی مانند نشان دادن حالت پرخاشگری ، فرار از مدرسه و یا فرار از خانه را نشان می دهد .سایر علایم این اختلال شامل حالت کج دستی و دروغگویی می باشد. نقطه ی ظاهر شدن علایم اختلال ارتباطی می تواند  سنین کودکی و یا نوجوانی باشد. کودکانی که اختلال ارتباطی را تجربه می کنند در بزرگسالی در خطر بیشتری برای انجام دادن جرایم مختلف و روبرو شدن با مسایلی قانونی قرار دارند. در برخی از کودکان و نوجونان مبتلا به اختلال ارتباطی میزان نشان دادن حالت پرخاشگری و خشونت آنقدر شدید می باشد که امکان دارد منجر به  اخراج از مدرسه شود. در کودکانی که مبتلا به اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه می باشند  مشکل کنترل حالت خشم و نشان دادن حالت پرخاشگری به اندازه ی شدت کودکانی که مبتلا به اختلال ارتباطی هستند نمی باشد. علایم عمده ای که کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه نشان می دهند حالت فعالیت زیاد نسبت به سنی که در آن قرار دارند است . حالت حواس پرتی و یا ناتوایی در نگهداری توجه از ذگر علامت اصلی اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه است. برخی از کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه حالت تکانه ای بودن (Impulsive ) را نیر نشان می دهند . حالت تکانه ای با علایم مختلف مانند عدم توانایی تحمل برای منتظر ماندن همراه است و وجود این حالت  یکی از عواملی است که می تواند حالت خشم را تحریک نماید.

شکست ها و ناکامیها: زمانی که کودکان و یا بزرگسالان از رسیدن به اهدافی که تعیین نموده اند محروم می شوند احتمال عدم کنترل حالت خشم آنان بالا رفته و ممکن است در چینن وضعیتی حالت پرخاشگری را نشان دهند.  دالارد و میلر که در زمینه پرخاشگری پژوهشهای زیادی را انجام داده اند نظریه ی ناکامی – پرخاشگری را مطرح نموده اند . بر اساس این نظریه ، احساس ناکامی می تواند حالت پرخاشگری را بوجود آورد. گروهی از روانشناسان این نظریه را کامل نمی دانند و اعتقاد دارند حالت ناکامی همیشه منجر به تحریک حالت خشم  نمی شود و احساس ناکامی در برخی از مواقع احتمال دارد به جای حالت خشم سبب ظاهر شدن حالت غمگینی گردد . گروهی از روانشناسان اعتقاد دارند تجربه ی احساس ناکامی تجربه ای ذهنی است و در ایجاد احساس ناکامی عوامل مختلفی مانند متغیرهای شخصیتی و عوامل فرهنگی – اجتماعی نیز نقش دارند. جمله ی فوق به این معنا است که امکان دارد دو شخص حالت ناکامی یا محرومیت یکسانی را دریافت نمایند اما تنها در یکی ازآنها حالت خشم تحریک شود.

عوامل زیستی: عوامل زیستی یا بیوشیمیایی یکی دیگر از عواملی هستند که در عدم کنترل حالت خشم و ظاهر شدن حالت پرخاشگری نقش مهمی دارند . از جمله یکی از مهمترین این عوامل زیستی ، میزان آزاد شدن ناقلهای عصبی می باشد. ناقلهای عصبی موادی است که از سلولهای عصبی در مناطقی از مغز آزاد می شوند . اگرچه مهمترین اثر ناقلهای عصبی در کمک به فرایند انتقال پیامهای عصبی می باشد اما این ناقلها در کنار اثر فوق اثراتی هم بر روی رفتارها و حالتهای خلقی شخص به جا می گذارند. از جمله مهمترین اثرات ناقل های عصبی می توان به اثر آنها بر روی حالت خشم اشاره نمود. نتایج بسیاری از پژوهشها در این زمینه نشان دهنده ی نقش نوعی ناقل عصبی به نام سروتونین می باشد. ناقل عصبی سروتونین بیشتر از منطقه ای در مغز به نام منطقه لوکوس سرولوس که در نواحی درونی مغز قرار دارد آزاد می شود . از سالیان قبل اثر ناقل عصبی سروتونین در ابتلا به اختلال افسردگی کشف شده است. نتایج پژوهشها در این زمینه نشان داده است داروهایی که میزان ناقل عصبی سروتونین را در مغز زیاد می نمایند علایم اختلال افسردگی را نیز کاهش می دهند. یکی دیگر از اثرات ناقل عصبی سروتونین بر روی نحوه ی تجربه ی حالت خشم می باشد. در این زمینه نتایج پژوهشها نشان می دهد زمانی که سطح ناقل عصبی سروتونین در مغز کاهش می یابد احتمال تجربه ی حالتهای شدید خشم و یا تجربه ی حالت پرخاشگری افزایش می یابد. همچینن نتایج پژوهشها بر روی مجرمانی که جرم های خشونت آمیز مرتکب شده اند نشان می دهد که میزان ناقل عصبی سروتونین در مناطق مختلف مغز آنان کاهش یافته است.

راههای مقابله با حالت های خشم شدید و مکرر کودکان 

با توجه به خسارات مختلفی که حالت های خشم شدید و مکرر کودکان  ایجاد می نماید بکار بردن روش های کار آمد برای مقابله با این حالتها ضروری می باشد. روانشناسان با توجه به گرایشات درمانی که دارند روش های مختلفی را برای مقابله با حالت خشم مهار نشده و حالت پرخاشگری پیشنهاد نموده اند . برخی از این روش ها عبارتند از:

الف : استفاده از تکنیکهای رفتاری: آموزش و بکار بردن تکنیک های رفتاری آسان است و در بسیاری از مواقع کودکانی که حالت خشم شدید و پرخاشگریهای مکرر دارند به این تکنیک ها پاسخ خوبی می دهند. برخی از تکنیک های رفتاری که بر روی حالت خشم و پرخاشگری کودکان موثرند شامل تکنیک خود کنترلی (Self- control) ، شکل دادن رفتار (Shaping) و یا اجرای تکنیک های انزجاری مانند برداشتن کودک از محیط پر از تقویت و قرار دادن در محیطی که تقویت دریافت نکند و  تنبیه کلامی که به صورت عدم صبحت با کودک به مدت چند دقیقه به علت رفتارهای پرخاشگرانه ی وی و سپس بیان علت عدم صبحت نمودن با او است.

ب: استفاده از روش های الگو پذیری: همانطور ی که گفته شد امکان دارد در بسیاری از مواقع کودکان حالت پرخاشگری را از طریق مشاهده ی رفتارهای شخص دیگر که به نام الگو نامیده می شود فرا بگیرند. از سوی دیگر روش الگو پذیری برای مقابله با حالت خشم شدید و مکرر کودکان می تواند مورد استفاده قرار گیرد اجرای روش الگو پذیری سبتا آسان است و تنها لازم است که کودک در موقعیت هایی که قرار گرفتن در آنها میزان  سبب تحریک حالت خشم وی می شود قرار گرفته و شخصی که ویژگیهای الگو بودن را دارد رفتارهای مناسب را در برابر محرک های تحریک کننده ی حالت خشم نشان دهد و یا به کودک کمک کند که در مفابل محرک ها رفتارهای مناسبی را انجام دهد.

ج: آموزش روش حل مساله: در بسیاری از مواقع علت حالت خشم شدید و مکرر عدم توانایی برای حل مسایلی می باشد که با آنها روبرو می شویم. عدم رسیدن به حل مسایل می تواند احساس ناکامی را در پی داشته باشد و به دنبال این احساس هیجانات منفی مانند هیجان خشم و یا غمگینی می توانند تجربه شوند. آموزش روش حل مساله برای کودکانی که در سنین اواسط یا اواخر دوران کودکی  ( 7 الی 12 سال ) قرار دارند قابل اجرا می باشد. آموزش روش حال مساله آسان است و کودکان می توانند مراحل فرعی این روش را در عرض دو یا سه جلسه فرا بگیرند. این مراحل شامل:

1-تعریف دقیق و روشنی از مساله پیش آمده

2- تعیین اهداف روشن و قابل اجرا برای رسیدن به حل مساله

3- به ذهن آوردن راه حلهای احتمالی برای حل مساله

4- انتخاب بهترین راه حل یا راه حلها از بین راه حلهای احتمالی

5- برنامه ریزی برای اجرا و اجرای راه حل انتخاب شده

6- ارزیابی میزان کار آیی راه حل اجرا شده

د: آموزش مهارتهای اجتماعی: یکی از علل ایجاد حالتهای خشم شدید و مکرر در کودکان عدم داشتن مهارتهای اجتماعی می باشد. آموزش مهارتهای اجتماعی طیف گسترده ای دارد و می تواند موضوعات مختلفی مانند آموزش خوب سخن گفتن و خوب شنیدن ، آموزش دوست یابی و آموزش ابراز ناراحتی و اعتراض را شامل شود. برای آموزش مهارتهای اجتماعی به کودکان از تکنیک های مختلف رفتاری (مانند تکنیک خود کنترلی ، تکنیک مدیریت رفتار  و تکنیک جریمه ی پاسخ ) استفاده می شود.

نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا( متخصص روانشناسی بالینی)

استفاده از این مقاله به شرط اشاره به اسم نویسنده و آدرس سایتی بلامانع است

17/ 9 /95 

آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی ):تبریز ،خیابان ،17شهریور جدید ، بالاتر از تقاطع خیابان طالقانی ، برج سینا ، طبقه ی هفتم

تلفن :04135559866و 09144015140

 

بازدیدها: 1156