حالت خشم شدید و راههای مقابله با آن

 

 

حالت خشم نوعی حالت هیجانی می باشد  و آن را می توان پاسخی دانست که در موقع احساس ناراحتی برانگیخته می شود . حالت خشم می تواند در شدت های متفاوت ( از یک حالت تحریک پذیری خفیف تا حالت تهاجم و یا برخورد فیزیکی شدید ) ظاهر شود . هیجانات (Emotion) حالتهایی هستند که ظاهر شدن آنها با فعال شدن سیستم عصبی به خصوص سیستم عصبی سمپاتیک بدن همراه می باشند. انواع هیجانات از سال اول زندگی بتدریج ظاهر می شوند و بنظر می رسد عامل عمده در ظاهر شدن هیجانات رشد جهش گونه ی سیستم عصبی مرکزی در دو سال اول زندگی است. مراکز مختلف مغز در ار ارتباط با ظاهر شدن و ادراک هیجانات آنها نقش دارند. نتایج پژوهشهای آزمایشگاهی که به طور عمده بر روی حیوانات آزمایشگاهی انجام گرفته نشان داده است که هم قشر مغز و هم بخش های داخلی مغز ( مانند سیستم کناره ای یا سیستم لیبمیک Limbic system) در ظاهر شدن علایم هیجانات و یا ادراک هیجانات نقش دارند. نتایج آزمایشات فوق نشان داده است زمانی که مناطق مختلفی از مغز تحریک می شوند حالتهای مختلف هیجانی ظاهر می شوند و زمانی که برخی از مناطق مغز تخریب می شوند ظاهر شدن و یا ادراک حالت هیجانی از بین می رود و یا با مشکل روبرو می گردد .

هیجانات به دو نوع عمده ی هیجانات مثبت و  منفی طبقه بندی می شوند . غمگینی ، ترس و خشم سه نوع عمده از هیجانات منفی هستند که هر سه آنها در طول دو سال اول زندگی ظاهر می شوند. هیجان خشم در صورتی که مورد کنترل قرار نگیرد می تواند یکی از مخرب ترین هیجانات باشد.  حالت خشم را می توان به عنوان نوعی انرژی پدید آمده در درون انسان تشیبه نمود و مفید و یا مضر بودن این حالت هیجانی بستگی به آن دارد که از این انرژی به چه صورت استفاده گردد به عنوان نمونه می توان از این انرژی برای بیان حالت ناراحتی و گرفتن حقوق خود استفاده نمود و یا از آن برای آسیب زدن به جان ، مال و شخصیت دیگران استفاده کرد.

اگرچه حالت خشم هیجانی طبیعی می باشد اما در میزان ظاهر شدن و چگونگی پاسخ به آن عوامل زیستی و محیطی مختلفی نقش دارند . مداخله ی عوامل فوق سبب می گردد که مردم در برابر محرک های تحریک کننده ی حالت خشم پاسخ های متفاوتی را نشان دهند. عوامل زیستی به تاثیر مجموعه ای از عوامل مانند عامل ژنتیک ، عامل سرشتی و عامل مربوط به ناقل های عصبی گفته می شود . نقش عوامل زیستی در اثرگذاری بر روی پاسخ به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم مورد اثبات قرار گرفته است . برای نمونه در این زمینه اثبات شده است نوزادانی که از هنگام تولد نوعی حالت سرشتی دارند که سبب ارایه ی پاسخ فوری و شدید به محرک های محیطی در آنان می شود به هنگام دوران کودکی و یا نوجوانی امکان دارد در مقایسه با نوزادانی که در هنگام تولد پاسخ آنان به محرک های محیطی فوری و شدید نیست در مقابل محرک های تحریک کننده ی حالت خشم ( مانند محروم شدن و یا مورد توهین قرار گرفتن ) پاسخ های شدیدتری را نشان دهند. عوامل ژنتیک نیز در میزان شدت هیجان خشم ظاهر شده و نحوه ِی پاسخ به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم نقش دارد. نتایج پژوهش ها نشان دهنده ی شباهت زیاد نوع پاسخهای دوقلوهای یکسان ( دوقلوهایی که از نظر صفات ژنتیک کاملا به هم شباهت دارند ) به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم می باشد. میزان آزاد شدن برخی از هورمونها و یا ناقل های عصبی از دیگر عوامل تاثیر گذار حالت زیستی در میزان شدت ظاهر شدن حالت خشم و نحوه ی پاسخ به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم  می باشد . برای نمونه در این زمینه معلوم شده است در صورتی که میزان آزاد سازی ناقل عصبی سروتونین در مغز به دلایل مختلف از جمله کاهش میزان آزاد سازی این ناقل عصبی توسط نورونهای عصبی و یا باز جذب زیاد آن توسط نورونهای عصبی کاهش یابد احتمال ظاهر شدن حالت خشم زیاد و یا انجام اعمال خشونت امیز افزایش می یابد . علاوه بر عوامل زیستی چندین عامل محیطی نیز در چگونگی ظاهر شدن حالت خشم و نحوه ی پاسخ به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم نقش دارند. احساس ناکامی یکی از  مهمترین این عوامل است . مورد تهدید قرار گرفتن و یا مورد توهین قرار گرفتن نیز از عوامل دیگری هستند که در ظاهر شدن حالت خشم نقش دارند.

موضوع اداره یا کنترل حالت خشم موضوعی مهم است . یکی از علل مهم بودن این موضوع آن است که در زندگی ما هیچ حالت هیجانی دیگری به اندازه ی حالت خشم کنترل نشده نمی تواند خطرناک باشد . زمانی که حالت خشم از کنترل خارج می شود منطق و استدلال نیز  همزمان دچار آسیب می شود و در نتیجه ی قدرت تصمیم گیری هوشمندانه برای لحظاتی از شخص سلب می شود.

حالت خشم زمانی به عنوان یک مشکل مطرح می گردد که خصوصیات زیر را داشته باشد:

-مکرر بودن: اگرچه در طول روز ظاهر شدن چند مورد حالت خشم پدیده ای عادی می باشد اما زمانی که تعداد دفعات ظاهر شدن حالت خشم بسیار بالا می رود ( برای مثال به 30الی 35 مورد ) حالت خشم را می توان نوعی مشکل مهم دانست که نیاز به مداخله  برای کاهش میزان آن وجود دارد . مکرر بودن ظاهر شدن حالت خشم احتمال دارد به ارتباطات متقابل شخص با دیگران آسیب زیاد وارد سازد و سلامت جسمانی و روانشناختی شخص را به خطر اندازد.

تجربه ی حالت خشم با میزان شدت زیاد: زمانی که واکنش شخص به محرک تحریک کننده ی حالت خشم بسیار شدید باشد  و با شدت محرک وارد شده همتراز نباشد در آن صورت می توان انتظار داشت که حالت خشم به عنوان نوعی مشکل مهم در زندگی شخص مطرح گردد . واکنش شدید شخص در برابر محرک های تحریک کننده ی حالت خشم  می تواند با واکنش های ناخوشایند فیزیولوژیک ( مانند افزایش میزان ضربان قلب ، احساس سرخ شدن چهره و سریع شدن آهنگ تنفس ) همراه باشد.

عدم توانایی شخص برای کاهش حالت خشم خود در زمان کوتاه : برخی از اشخاص قادر به کاهش حالت خشم شان در زمان کوتاه نمی باشند . حالت خشم این اشخاص امکان دارد برای ساعتها و یا حتی روزها ادامه یابد و منجر به آسیبهای مختلف جسمانی ( مانند افزایش احتمال ابتلا به بیماریهای قلبی – عروقی و یا گوارشی ) و افزایش میزان تجربه ی سایر هیجانات منفی مانند هیجان غمگینی ، تنفر و حسادت گردد.

تبدیل حالت خشم به حالت پرخاشگری یا حالت خشونت : تفاوت عمده ی حالت خشم با حالتهای پرخاشگری و خشونت ، در میزان شدت این حالتها می باشد. به عبارت دیگر اگر شدت این سه حالت را در درون یک طیف قرار دهیم حالت خشم از نظر شدت خفیف تر از حالتهای پرخاشگری و خشونت قرار می گیرد. حالت پرخاشگری را می توان تلاش یک شخص برای آسیب زدن فیزیکی و یا روانشناختی به شخص دیگر دانست. تعریف حالت خشونت مانند تعریف حالت پرخاشگری است و تنها تفاوت مهم این دو حالت را می توان در میزان شدت بالاتر حالت خشونت دانست.

حالت خشم نوعی حالت هیجانی است و امکان از بین بردن آن وجود ندارد اما می توان با کمک روش های مختلف آن را کنترل و یا مدیریت نمود. در بسیاری از کشورها آموزش مدیریت خشم یکی از آموزش های لازم است که از اوایل دوره ی کودکی تا سالمندی به اقشار مختلف مردم فرا داده می شود . آموزش مدیریت خشم شامل مراحل زیر است:

• آشنایی با ویژگیهای حالت خشم: در این مرحله آموزش هایی به زبان ساده در مورد ویزگیهای حالت خشم به اشخاصی که در دوره ی مدیریت حالت خشم شرکت نموده اند ارایه داده می شود. از جمله ی این آموزش ها می توان به تعریف انواع حالت های هیجانی ، نقش عوامل مختلف ژنتیکی و محیطی در چگونگی پاسخ دادن به محرک های تحریک کننده ی حالت خشم  و روش های مناسب برای ابراز نارضایتی و یا ناراحتی از سخنان و رفتارهای دیگران اشاره نمود.

• روش های شناسایی علایم اولیه ی حالت خشم : حالت خشم با علایم اولیه و یا سرنخهایی (Cues) همراه است. شناسایی این عوامل سبب می شود هر شخص بتواند آمادگی لازم را برای مقابله با محرک های تحریک کننده ی حالت خشم پیدا نماید. از جمله ی این علایم می توان به سریعتر شدن میزان ضربان قلب ، حالت سرخ شدن چهره ، ظاهر شدن افکار تکراری ناراحت کننده در مورد شخص یا موقعیتی که عامل ایجاد ناراحتی بوده و احساس نیروی زیاد برای درگیر شدن با شخصی که موجب ناراحتی شده است را اشاره نمود.

• آموزش روش های تغییر افکار : در نوعی روان درمانی که به نام شناخت درمانی نامیده می شود بر روی ارتباط متقابل سه عامل رفتار ، شناخت و هیجان تاکید می گردد. بر اساس اصول زیر بنایی درمان شناختی وجود این ارتباط به این معنا است که با تغییر یکی از این عوامل می تواند تغییری در عامل دیگر ایجاد نماید. برای مثال زمانی که ما احساس غمگینی ( نوعی حالت هیجانی ) می نمائیم می توانیم با تلاش برای تغییر دادن افکار خود به سوی افکار مثبت ( مانند فکر نمودن به استعدادهای خود) میزان حالت هیجان غمگینی مان را کاهش دهیم. همچینن زمانی که حالت هیجانی غمگینی را تجربه می کنیم می توانیم با انجام برخی از رفتارها ( مانند انجام فعالیت های ورزشی ) میزان حالت غمگینی مان را کاهش دهیم. یکی از روش های تغییر افکار ، روش تغییر اسنادها (Attribution) می باشد. اسنادها عبارت است از برچسب هایی است که ما علل ایجاد رویدادها را به آنها نسبت می دهیم .برای نمونه ما می توانیم علت شکست خوردن خود را در یک موقعیت به عدم توانایی خودمان نسبت دهیم و یا آن را به عوامل بیرونی مانند عدم مناسب بودن موقعیت نسبت دهیم.

• آموزش حل مساله : آموزش حل مساله یکی از اساسی ترین مراحل آموزش مدیریت خشم می باشد. استفاده از روش حل مساله به شخصی که در مقابل محرک های تحریک کننده ی حالت خشم واکنش سریع و شدیدی را نشان می دهد کمک می کند تا بتواند با این حالت واکنشی خود که با خسارات مختلف همراه است بهتر مقابله نماید. روش حل مساله شامل آموزش شش مرحله ی زیر است .

• 1- تعریف دقیق از مساله

• 2- تعیین اهداف حل مساله

• 3- به ذهن آوردن راه حل های احتمالی

• 4- انتخاب بهترین راه حل از بین راه حل های به ذهن آورده شده ،

• 5- اجرای راه حل انتخاب شده

• 6- تعیین میزان موثر بودن راه حل انتخاب شده 

روشهای موثر برای درمان حالت های خشم شدید و مکرر

حالتهای خشم شدید و مکرر با عوارض مختلف جسمانی و روانشناختی همراه می باشند و این حالت ها می توانند سبب شوند سلامت جسمانی و روانشناختی اشخاص به خطر  بیفتد. یکی از مداخلات درمانی برای مقابله با حالت خشم شدید و مکرر مداخلات شناختی -رفتاری می باشد .مداخلات شناختی – رفتاری در قالب استفاده از دو رویکرد درمانی یعنی درمان های شناختی- رفتاری (Cognitive – behavioral therapy ) و  درمان عقلانی- هیجانی رفتاری (REBT ) صورت می گیرد. فرض اساسی در درمانهای فوق آن است که در ظاهر شدن هیجانات منفی ( مانند هیجان خشم ) خطاها یا تحریفات شناختی (Cognitive distortion ) نقش عمده ای را بر عهده دارند و علت اصلی ایجاد خطاهای شناختی ناشی از فعال شدن برخی از  افکار منفی و یا اعتقادات منفی می باشد. درمانگرانی که برای مقابله با حالت خشم از مداخلات مختلف شناختی استفاده می کنند تلاش می نمایند که با استفاده از اجرای تکنیک های مختلف  رفتاری ( مانند تکنیک خود نظارت گری (Self monitoring) ، تکنیک آموزش قاطعیت (Assertiveness training)  ، تکنیک آموزش مهارتهای اجتماعی و آموزش مهارتهای حل مساله ) و تکنیک های شناختی ( مانند تکنیک های شناسایی و مقابله با افکار خودکار  و تکنیک توجه آگاهی ( Mindfulness technique) ) با حالت خشم غیرعادی مقابله نمایند. از بین مهمترین تکنیک های مختلفی که در مداخلات شناختی -رفتاری برای مقابله با حالت های خشم شدید و یا حالت پرخاشگری از آنها استفاه می شود می توان به تکنیک توجه آگاهی ، آموزش مهارت ابراز قاطعیت و آموزش مهارتهای اجتماعی اشاره نمود . تکنیک توجه آگاهی به تازگی برای مقابله با مشکلات روانشناختی مانند مشکل افسردگی ، اضطراب و وسواس مورد توجه شناخت درمانگران قرار گرفته است. از این تکنیک برای کاهش میزان حالت های خشم شدید و پرخاشگری هم می توان استفاده نمود. استفاده از تکنیک توجه آگاهی به اشخاصی که در کنترل حالت خشم خود با مشکلات زیادی روبرو می باشند این امکان را می دهد که قبل از دست کنترل حالت خشم بتوانند سریعا خود را به حالت آرامش باز گرداند . به عبارت دیگر به کمک این تکنیک می توان حالت خشم را تجربه نمود ولی حالت از دست دادن کنترل حالت خشم را تجربه نکرد. استفاده از تکنیک توجه آگاهی به اشخاصی که در کنترل حالت خشم شان با مشکل روبرو می باشند این امکان را می دهد که میزان آگاهی خود را به این حالت هیجانی افزایش داده و در ذهن خود پیرامون علل احتمالی ظاهر شدن این حالت فرضیه های مختلفی را بیان نمایند و امکان انتخاب روش ها و رفتارهای بهتری را در مقابل محرک های تحریک کننده ی حالت خشم بدست آورند. همچینن در تکنیک توجه آگاهی به جای آنکه بر روی محرک تحریک کننده حالت خشم تاکید زیادی گردد بر روی احساس های (Sensational) ایجاد شده در اثر تاثیر آن محرک ( مانند سریعتر شدن میزان ضربان قلب و سریعتر شدن آهنگ ) توجه بیشتری می شود . برای نمونه در زمان اجرای تکنیک توجه آگاهی به شخصی که در کنترل حالت خشمش با مشکل روبرو می باشد آموزش داده می شود که در هنگام تجربه ی احساس خشم توجه خود را به تغییراتی که در نحوه ی کارکردهای مختلف جسمش ( مانند تغییرات ایجاد شده در نحوه ی تنفس ) ایجاد شده معطوف نماید و کوشش کند تا با استفاده از تکنیک های مختلف مانند تکنیک آرمیدگی تنفسی بر روی اعضای مختلف بدن که محرک تحریک کننده ی حالت خشم بر روی آنها اثر گذاشته است تاثیر گذاشته و  آنها را به سوی حالت آرامش هدایت کند. استفاده از تکنیک توجه آگاهی به شخصی که با مشکل کنترل حالت خشم روبرو است یاد می دهد که احساس حالت خشم همیشه مساوی با نشان دادن آن نمی باشد . به عبارت دیگر هر شخصی  می تواند احساس حالت خشم را داشته باشد بدون آنکه آن را نشان دهد. تکنیک دیگری که در کنترل حالت خشم بسیار موثراست تکنیک ابراز قاطعیت (Assertiveness technique) است . حالت ابراز قاطعیت را می توان برقراری نوعی ارتباط (Communication) مناسب دانست که در اثر آن شخص خواسته های خود را به شیوه ی مستقیم و صادقانه بیان می دارد در حالیکه به حقوق شخص مخاطب نیز احترام لازم را  می گذارد . در جریان آموزش ابراز قاطعیت بر روی این اصل تاکید می شود که همه انسانها حق دارند خواسته های خود را به نحوی که به حقوق دیگران تخطی ننماید بیان نمایند. همچینن در آموزش این تکنیک بر این نکته تاکید می شود که عدم بیان درخواستها و یا بیان درخواست ها به شیوه ی پرخاشگرانه مناسب نبوده و هر کدام از این روش های با خسارات مختلفی همراه می باشند و نحوه ی درخواستی که با استفاده از تکنیک ابراز قاطعیت انجام می گیرد( ابراز خواسته ها همراه با احترام گذاشتن به حقوق و شخصیت دیگران ) مناسب ترین روش می باشد.

منابع

Bhaves.S.(2009).Anger Management .New York: Sage publishing

Gentry.D.(2007).Anger Management for dummies. New York : Wiley publishing Inc.

Potter –Efron.(2015). Handbook of anger Management and domestic violence . New York : Routledge publishing

Schiraldi. G.(2002).The anger Management source book. New York : Contemporary books 

نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )

استفاده از مقاله ی فوق به شرط اشاره به نام نویسنده و ادرس سایت بلامانع است.

95/12/21

 

آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص وانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور خدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم

تلفن:04135559866 و09144015140

بازدیدها: 1686