ویژگیهای اختلال فوبیای خاص و روشهای درمان آن
فوبیای خاص (Specific phobia )
حالت ترس (Fear ) نوعی پاسخ فوری هیجانی به محرکی تهدید کننده می باشد. این حالت با پاسخ های فیزیولوزیکی بدن همراه است و سبب ایجاد حالت گریز یا مقابله با محرک تهدید کننده می شود. حالت ترس از اولین هیجانهایی است که در مراحل اولیه ی دوره ی کودکی ظاهر می شود. در نوزادان اولین پاسخها به محرک های ترس زا در دو یا سه ماهگی آغاز شده و بتدریج افزایش می یابد. ترس از اشخاص غربیه و ترس از جدایی دو نوع ترس مهم هستند که در سال اول زندگی ظاهر می شوند. در ترس از اشخاص غربیه که زمان ظاهر شدن آن در حدود 7 الی 8 ماهگی می باشد کودک موقع نزدیک شدن شخص ناآشنا علایم ترس را از خود نشان می دهد و تلاش می نماید از اشخاص غربیه فرار نماید. ترس از شخص غربیه در سنین 12 الی 15 ماهگی به اوج خود می رسد و سپس شروع به کاهش می یابد. علایم ترس از جدایی هم هنگامی ایجاد می شود که شخص مراقب یا شخصی که کودک به او دلبستگی پیدا نموده است از او دور می شود . حالت ترس از جدایی معمولا چند ماه بعد از ظاهر شدن علایم ترس از اشخاص غربیه ظاهر می شود. علایم ترس از جدایی در 18 الی 24 ماهگی به اوج خود می رسد و سپس شروع به کاهش می نماید . یکی از علل مهم ظاهر شدن حالتهای ترس از اشخاص غربیه و ترس از جدایی رشد سریع توانایی های شناختی از نیمه دوم سال اول زندگی می باشد. در کودکان بتدریج از نیمه دوم سال اول زندگی محرکهای مختلفی ( مانند قرار گرفتن در مکانهای تاریک یا مشاهده ی برخی از حیوانات ) می توانند پاسخ ترس را ایجاد نمایند . در دوران اولیه کودکی محرک هایی که می توانند پاسخ ترس را ایجاد نمایند محرکهایی عینی ( مانند تاریکی ، خیوانات و زخمی شدن ) است اما در دوره های اواسط و یا اواخر کودکی و در دوره ی نوجوانی حالتهایی مانند گرفتن نمرات پائین و یا تصور احتمال از دست دادن والدین نیز می توانند پاسخ های ترس را به همراه بیاورند.
در حالت فوبیا(Phobia ) پاسخ های داده شده به محرکهای ترس زا بسیار شدید است . به عبارت دیگر در حالت فوبیا پاسخهای داده شده به محرک های ترس زا در مقایسه با میزان ترسی که انتظار است محرک های ترس زا ایچاد نمایند بسیار بیشتر است . همچینن در حالت ابتلا به اختلال فوبیا شخص بسیار تلاش می نماید تا از محرک های ترس زا اجتناب نماید و در صورتی که مجبور باشد که با ان محرک روبرو شود با ناراحتی بسیار وجود محرک های ترس زا را تحمل می کند. در برخی از مواقع که شدت علایم اختلال فوبیا بالا می باشد شخص مبتلا امکان دارد حالت حمله ی پانیک (Panic disorder ) را نیز تجربه نماید. حالت حمله ی پانیک معمولا به صورت ناگهانی و غیر قابل انتظار رخ می دهد . به عبارت دیگر حمله ی پانیک زمانی امکان دارد زمانی رخ دهد که شخص در حالت آرامش بوده و با محرک ترس زا روبرو نشده است. تجربه ی حمله ی پانیک تجربه ای بسیار ناخوشایند است و شخص در طول حمله ی پانیک که حدود چند دقیقه طول می کشدعلایمی مانند حالت طپش قلب ، سریع شدن میزان آهنگ تنفس ، احساس خفگی ، احساس تهوع ، حالت بی حسی یا کرختی دستها و پاها ، حالت مسخ واقعیت ( احساس غیرواقعی بودن محیط پیرامون ) ، احساس درد در ناحیه ی قفسه سینه ، ترس از دست دادن کنترل و ترس از مرگ را تجربه می نماید.
اختلال فوبیای خاص یکی از انواع شایع اختلالات فوبیا است و میزان شیوع این اختلال در زنان بیشتر از مردان می باشد . همچینن میزان شیوع اختلال فوبیای خاص در زنان بیشتر از میزان شیوع سایر اختلالات روانشناختی قرار دارد.
در یکی از معروف ترین طبقه بندیهای اختلالات روانشناختی که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا انتشار یافته است و اصطلاحا DSM-V نامیده می شود علایم این اختلال در دسته های A تا G به قرار زیر ذکر شده است:
A: وجود ترس یا اضطراب قابل توجه از یک شیی یا موقعیت خاص ( مانند ترس از سوار هواپیما شدن ، ترس از بلندی ،ترس از حیوانات و ترس از دیدن خون )
B : روبرو شدن با شیی یا موقعیت ایجاد کننده ی فوبیا حالت ترس یا اضطراب را به صورت فوری ایجاد می کند.
C : روبرو شدن با شیی یا موقعیت ایجاد کننده ی فوبیا سبب اجتناب شخص و یا تحمل آن با حالت اضطراب و ترس می شود.
D : ترس یا اضطراب ایجاد شده ناشی از روبرو شدن با شیی یا موقعیت ایجاد کننده ی حالت فوبیا تناسبی با خطر واقعی که آن شیی یا موقعیت ایجاد می کند ندارد.
E : ترس ، اضطراب یا اجتناب ایجاد شده مداوم می باشد و بطور معمول شش ماه و یا بیشتر طول می کشد
F :ترس ، اضطراب یا رفتارهای اجتناب حالت مداومی دارد و سبب آسیب مهم در زمینه های اجتماعی ، شغلی و یا سایر حوزه های کارکردی می شود.
G: علایم ایجاد شده در این اختلال ناشی از ابتلا به سایر اختلالات روان شناختی نمی باشد.
بر اساس نظر DSM-V اختلال فوبیای خاص به انواع زیر تقسیم بندی می شود :
-نوع حیوانات (برای نمونه فوبیا از عنکبوتها ، حشرات و یا سگها )
-نوع محیط طبیعی ( برای نمونه فوبیا از بلندی ، طوفانها و یا آب )
-نوع فوبیا از خون- تزریق – جراحت (Blood-injection -injury)
-نوع فوبیای موقعیتی (Situational )برای نمونه فوبیا از هواپیما ، آسانسور یا مکانهای بسته
-سایر موارد ( برای نمونه فوبیا از موقعیتهایی که امکان دارد منجر به خفگی یا تهوع شود )
بر اساس بررسیهایی که انجام گرفته معلوم شده است که بسیار از مبتلایان به اختلال فوبیای خاص تنها از یک نوع فوبیا رنج نمی برند و در این رابطه معلوم شده است که تقربیا 75 درصد مبتلایان به اختلال فوبیای خاص در مقابل بیشتر از یک موقعیت یا شیی ترس زا واکنش فوبیک را نشان می دهند.
میزان شیوع اختلال فوبیای خاص در کشورهای مختلف یکسان نمی باشد . بر اساس نتایج برآوردهای انجام گرفته در آمریکا و در اروپا میزان شیوع اختلال فوبیای خاص بین 6 تا 9 درصد است ولی این رقم در کشورهای آسیایی ، افزیقایی و امریکای لاتین حدود 2 الی 4 درصد برآورد شده است. همچینن نتایج برخی از برآوردها نشان می دهد که در جنس مونث میزان شیوع فوبیای خاص بیشتر از جنس مذکر است و میزان ابتلای جنس مونث به اختلال فوبیای خاص تقریبا دو برابر جنس مذکر است
اگرچه اکثر انواع فوبیای خاص معمولا در دوران کودکی ظاهر می شوند اما برخی از انواع فوبیای خاص مانند فوبیای تزریق ، آسیب و خون و فوبیای موقعیتی در دوران نوجوانی و یا در اوایل دوران بزرگسالی ظاهر می شوند.
یکی از ویژگیهای مهم ابتلا به اختلال فوبیای خاص در دوران اوایل کودکی ظاهر شدن برخی از حالتهای رفتاری مانند گریه نمودن ، لجبازی و یا پناه نمودن به مراقبان خود است .
عوامل سبب ساز در ابتلا به اختلال فوبیای خاص
عوامل ژنتیک و محیطی در ابتلا به اختلال فوبیای خاص نقش دارند . نقش عوامل ژنتیک در ابتلا به برخی از انواع فوبیا مانند فوبیا از تاریکی تا حدی مورد تائید قرار گرفته است. همچینن برخی از ویژگیهای سرشتی ( Temperament ) مانند حالت سرشتی عصبی بودن (Neurotic ism) یا حالت سرشتی بازداری رفتاری (Behavioral inhibition) نیز در افزایش خطر ابتلا به اختلال فوبیای خاص نقش دارند. بنظر می رسد نقش عوامل محیطی در ابتلا به اختلال فوبیا بیشتر از نقش عوامل ژنتیکی است. از بین عوامل محیطی مختلفی که در ابتلا به اختلال فوبیای خاص نقش دارند می توان به حالت حمایت زیاد والدین ، از دست دادن والدین در سنین کودکی ، یا جدایی از والدین و مورد آزار (Abuse) چسمی قرار گرفتن اشاره نمود .
اشخاص مبتلا به انواع اختلال فوبیای خاص الگوی مشابهی از آسیب در کارکردهای ارتباطی ، شغلی و تحصیلی را تجربه نمی نمایند. همچینن مبتلایان به اختلال فوبیای خاص برخی از علایم سایر اختلالات اضطرابی را نیز تجربه می نمایند و در خطر بالاتری برای وابستگی به مواد و سایر داروها می باشند. یکی از عوامل تعیین کننده ی میزان شدت آسیب در کارکردهای ارتباطی ، شغلی و تحصیلی تعداد اشیا و یا موقعیتهایی که شخص نسبت به آنها ترس یا اضطراب شدیدی را نشان می دهد .
در بین مبتلایان به اختلال فوبیای خاص خطر ابتلا به برخی از اختلالات روانشناختی ( مانند اختلال افسردگی و سایر اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر ) بیشتر از اشخاصی می باشد که مبتلا به اختلال فوبیای خاص نمی باشند . همچینن در بین بزرگسالان مبتلا به اختلال فوبیای خاص میزان ابتلا به افزایش ابتلا به سو مصرف مواد را اشاره نمود.
روش های درمان اختلال فوبیای خاص
کارآمدترین درمانها برای درمان اختلال فوبیای خاص درمانهای شناختی – رفتاری می باشد. همچینن در مواقعی که میزان شدت علایم اختلال فوبیای خاص زیاد می باشد می توان از برخی داروها بخصوص داروهای ضد اضطراب برای کاهش میزان علایم ترس و اضطراب استفاده نمود. درمانهای شناختی – رفتاری به مجموعه ای از درمانها گفته می شود که ویزگی های مشترک آنها سازمان یافته ، تجربی و کوتاه مدت بودن می باشد. از بین روش های درمانی شناختی – رفتاری روش درمانی شناختی – رفتاری که توسط آرئون بک (Aron beck ) ارایه شده گسترش بیشتری نسبت به سایر روش های درمان شناختی – رفتار یافته است و درمانگران این روش برای درمان انواع اختلالات روانشناختی از جمله اختلال فوبیای خاص بسته های درمانی معتبری را تهیه نموده است.
در درمان شناختی – رفتاری که توسط بک و همکاران وی ابداع شده است برای درمان اختلال فوبیای خاص از روشها و تکنیک های رفتاری و شناختی زیر استفاده می شود:
1-تکنیک مواجهه (Exposure technique )
تکنیک مواجهه یکی از تکنیکهای مهم رفتاری است که برای مقابله با برخی از اختلالات روانشناختی از جمله اختلالات اضطرابی و اختلال وسواسی – اجباری کاربرد دارد. زیر بنای تکنیک مواجهه بر اساس این اصل بنا نهاده شده است که یکی از علل تداوم برخی از اختلالات روانشناختی بخصوص اختلالات اضطرابی ناشی از این موضوع است که اجتناب یا خودداری از روبرو شدن با محرک آزار دهنده فرصت لازم به سیستم شناختی برای ارزیابی با آن محرک را نمی دهد. درمانگران شناختی – رفتاری در جریان اجرا ی تکنیک مواجهه به صورت مکرر مراجع را با محرک آزار دهنده روبرو می نمایند . این درمانگران اعتقاد دارند برای کارآمدتر بودن استفاده از تکنیک مواجهه بهتر است به جای استفاده از تکنیک مواجهه فوری (Flooding ) از تکنیک مواجهه ی تدریجی استفاده نمود .برای اجرای تکنیک مواجهه تدریجی ابتدا درمانگر شناختی – رفتاری دلایل کارآمد بودن استفاده از روش مواجهه را در کاهش میزان ترس ها و نگرانیها توضیح می دهد و سپس به این نکته اشاره می کند که در اوایل استفاده از تکنیک مواجهه تدریجی وی با مشکلاتی مانند افزایش میزان اضطراب روبرو خواهد شد. بعد از بیان موارد فوق درمانگر به مراجع در مورد رضایت یا عدم رضایت از اجرای تکنیک مواجهه نظر خواهی می نماید و در صورت اعلام رضایت از سوی مراجع برای اجرای تکنیک مواجهه تدریجی آموزش روش مواجهه به مراجع را آغاز می کند. نتایج پژوهشهایی که در مورد میزان کارآمد بودن تکنیک مواجهه انجام گرفته است میزان کار آمد بودن این تکنیک در درمان اختلالات اضطرابی حدود 65 الی 70 درصد گزارش شده است. یکی از موانع مهم اجرای تکنیک مواجهه احتمال بالای ترک درمان از سوی بیماران می باشد . بر اساس برخی از گزارشات میزان ترک درمان از سوی بیماران تا 40 درصد می رسد . علت عمده ی ترک درمان از سوی بیماران بالا رفتن میزان اضطراب به هنگام اجرای تکنیک مواجهه اعلام شده است. درمانگران شناختی – رفتاری برای کاهش احتمال ترک درمان بر روی آماده نمودن بیماران برای تحمل تجربه ی اضطراب به هنگام مواجهه با محرک اضطراب زا و تدریجی بودن اجرای تکنیک مواجهه تاکید می نمایند.
2-روش حساسیت زدایی منظم (Desensitization )
روش حساسیت زدایی منظم یکی از روش های رفتار درمانی که برای درمان برخی از اختلالات اضطرابی و بخصوص اختلال فوبیای خاص کاربرد دارد. روش حساسیت زدایی منظم توسط یک روانپزشک اهل افریقای جنوبی به نام جوزف ولپی ارایه شده است. اصل بازداری متقابل به عنوان یک اصل زیر بنایی است که روش حساسیت زدایی منظم بر روی آن استوار است . بر اساس اصل بازداری متقابل امکان تجربه ی دو هیجان متفاوت در یک زمان واحد وجود ندارد . به عبارت دیگر بر اساس این اصل شخص نمی تواند در یک زمان واحد دو نوع اضطراب متفاوت مانند هیجان اضطراب و یا هیجان آرامش را در یک لحظه تجربه نماید. هدف از اجرای روش حساسیت زدایی منظم آن است که شخص بتواند هیجان آرامش را جایگزین هیجان اضطراب و نگرانی نماید. در جریان اجرای روش حساسیت زدایی منظم ابتدا درمانگر و بیمار محرک هایی که سبب احساس ترس و اضطراب بیمار می شوند را از حالتی که کمترین حالت ترس و اضطراب را ایجاد می نمایند تا حالتی که بیشترین درجه ی ترس و اضطراب را ایجاد می نمایند رتبه بندی می نمایند و سپس در حالی که بیمار در حالت آرمیدگی (Relaxation ) قرار می گیرد درمانگر ا ز بیمار می خواهد صحنه ی اضطراب زا را در ذهنش تجسم نماید. در صورتی که بیمار گزارش دهد در حالت آرمیدگی توانسته باشد آن صحنه را در ذهنش تجسم نماید درمانگر صحنه ی مربوط به محرکی که به میزان بیشتری اضطراب ایجاد می نماید را بازگو می کند و بیمار آن صحنه را در ذهنش تجسم می کند.
3- تکنیک باز سازی شناختی (Cognitive Restructuring )
یکی از تکنیکهای مهمی که درمانگران شناختی – رفتاری برای درمان اختلالات اضطرابی و از جمله اختلال فوبیای خاص پیشنهاد می نمایند تکنیک باز سازی شناختی است. هدف از اجرای تکنیک بازسازی شناختی توانا ساختن مراجع برای شناسایی و مقابله با افکاری است که نقش مهمی در ایجاد برخی از هیجانات منفی مانند هیجان اضطراب و یا غمگینی دارند. بر اساس نظر درمانگران شناختی – رفتاری اشخاصی که مبتلا به اختلالات روانشناختی از جمله اختلالات اضطرابی هستند برخی از خطاهای شناختی را در قالب افکار خودکار منفی نشان می دهند. در جریان اجرای تکنیک بازسازی شناختی ابتدا درمانگر ویزگیهای افکار خودکار منفی مانند محتوای ناراحت کننده ی آنها و هجوم مکرر آنها به ذهن را به بیمار بیان می کند و سپس روش های مقابله با آنها مانند به زیر سوال بردن درستی این افکار و جایگزین نمودن افکار متفاوت با آنها را به مراجع آموزش می دهد.
منابع
Hersen. M. & etal.(2007). Adult psychopathology and diagnosis. New York : John Wiley In
Jeste. P.& etal . (2013 ). Diagnostic and ststistical manual of mental disorder . DSM-5. Washington : American psychiatric publishing
Silverman.W.& Treffers.D.(2001 ). Anxiety disorders in children and adolescents . Cambridge : Cambridge university press
نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )
استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلامانع است
97/1/27
آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور جدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم
تلفن:04135559866 و09144015140
بازدیدها: 2304
نظرات