مقدمه ای بر اصول خانواده درمانی شناختی – رفتاری
اصطلاح روان درمانی (Psychotherapy ) به مجموعه روش هایی گفته می شود که هدف عمده از استفاده از آنها بوجود آوردن تغییراتی در حالتهای رفتاری ، هیجانی و شناختی اشخاصی می باشد که برخی از مشکلات روانشناختی را تجربه می نمایند . امروزه روش های مختلفی از روان درمانی برای درمان اختلالات روانشناختی (Psychological disorders ) ابداع شده است. اگرچه انواع روش های استفاده شده برای روان درمانی تفاوتهای عمده ای با هم در زمینه ی استفاده از تکنیک ها و روش های اجرا دارند اما اکثر این روش ها در این زمینه مشترک هستند که تلاش دارند تغییراتی را در زمینه های هیجانی ، رفتاری و شناختی بیماران ایجاد نمایند. روش های روان درمانی بیشترین کاربرد را در مورد درمان بیمارانی دارند که میزان شدت اختلال آنها در سطح خفیف تا متوسط است . روش های روان درمانی از نظر میزان جلساتی که برای تکمیل درمان لازم می دانند تفاوتهایی را با هم دارند. برخی از روش های روان درمانی (مانند درمان شناختی -رفتاری) به روش های روان درمانی کوتاه مدت معروف هستند. میزان جلسات این روش ها معمولا بین 15 الی 18 جلسه است و برخی دیگر از روش های روان درمانی (مانند روش روانکاوی ) به روش های درمانی طولانی مدت معروف هستند و مدت طول درمان آنها امکان دارد سه یا چهار سال طول بکشد. روش های اجرای روان درمانیها نیز متفاوت است به نحوی که روش اجرای روان درمانی می تواند به صورت فردی ، گروهی و یا خانواده درمانی باشد. در این مقاله تلاش دارم شما را با ویژگیهای نوعی روان درمانی که به خانواده درمانی معروف است و از اصول درمان شناختی – رفتاری پیروی می کند آشنا کنم
امروزه مدلهای مختلفی برای خانواده درمانی پیشنهاد شده است. در اکثر این مدل ها فرض بر آن است که یکی از علل مهم ایجاد مشکلات روانشناختی وجود ارتباطات متقابل ناکارآمد در محیط اجتماعی و بخصوص محیط خانواده می باشد
برخی از مدلهای خانواده درمانی تلاش دارند مشکلات روانشناختی اشخاص را بوسیله ی تغییر دادن نحوه ی ارتباطات بین فردی در بین اعضای خانواده را از میان بردارند و یا کاهش دهند . ویژگی مشترک این مدل ها آن است که اکثر آنها بر روی نقش محیط و بخصوص بر روی نقش مشکلات ارتباطاتی در ایجاد و یا تداوم مشکلات روانشناختی تاکید می نمایند. در این مدل ها فرض می شود که فرایندهای جاری ارتباطات بین فردی بین اعضای خانواده نامناسب است و این عامل در ایجاد مشکلات روانشناختی حاضر و یا نگهداری آن مشکلات نقش مهمی دارد . در این مدلها هدف از اجرای خانواده درمانی از میان برداشتن مشکلات جاری با تغییر الگوهای رفتاری و تغییر دادن اسنادهای درونی (Attribtion) اعضای خانواده است. برخی از مدلهای خانواده درمانی که در این دسته قرار دارند شامل مدل خانواده درمانی استراتژیک (Strategic ) ، مدل خانواده درمانی ساختاری (Structual ) ، مدل خانواده درمانی رفتاری ، مدل خانواده درمانی متمرکز بر راه حل (Solution) و مدل خانواده درمانی متمرکز بر آموزش روانشناختی می باشد.
بخشی دیگر از مدلهای خانواده درمانی بر اساس نظریه های روان تحلیلی بینان گذاری شده اند . در این نوع مدلهای درمانی درمانگر فعالیت کمتری در درمان دارد و میزان طول درمان بیشتر از مدلهای دیگر خانواده درمانی است. ویژگی دیگر این نوع از مدلهای خانواده درمانی آن است که در این مدلها فرض می شود میزان پویایی اولیه درون خانواده در چگونگی شکل گیری ارتباطات بعدی اعضای خانواده با یکدیگر و با سایر اشخاص و همچینن با میزان سلامت روانشناختی اعضای خانواده نقش مهمی را ایفا می کند. در مدلهای خانواده درمانی که بر اساس نظریه های روان تحلیلی شکل گرفته اند بر روی نقش عوامل رشدی در شکل گیری ارتباطات درون خانوادگی تاکید می شود.
علاوه بر مدل های فوق مدلهای درمانی دیگری هم در خانواده درمانی مورد استفاده قرار می گیرد از جمله ی این مدل ها می توان به مدل هایی که اصطلاحا مدلهای تجربی نامیده می شوند اشاره نمود . یکی از این مدلهای تجربی مدل خانواده درمانی شناختی -رفتاری است . در این مدل قرار دارد اعضای خانواده تشویق می شوند که بر روی فرایند های درونی خود نظارت داشته باشند و خانواده درمانگر با استفاده از تکنیک های مختلف تلاش می کند تغییراتی را در الگوهای رفتاری اعضای خانواده بوجود آورد . همچینن درمانگری که با استفاده از اصول خانواده درمانی شناختی – رفتاری کار می کند تلاش می کند تا برخی از اعتقادات اعضای خانواده را در موارد مختلف مانند وضعیت موجود خانواده را تغییر دهد.
برخی از ویژگیهای مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری
برخی از ویژگیهای مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری عبارتند از :
1-در مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری تلاش بر آن است که در الگوهای ارتباطی اعضای خانواده تغییراتی ایجاد شود.
2- در مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری حضور تمام اعضای خانواده در جلسات درمانی ضروری نمی باشد.
3-مسئولیت مهم خانواده درمانگر در مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری کمک به تغییر الگوهای ارتباطی اعضای خانواده است
فرایند اجرای مدل خانواده درمانی شناختی – رفتاری
الف : ارزیابی
زمان عمده ی جلسات اولیه خانواده درمانی اختصاص به ارزیابی مشکلات مختلفی که هر یک از اعضای خانواده به جلسه ی درمان آورده است اختصاص می یابد . اجرای فرایند ارزیابی یکی از فرایندهای مهم در جریان اجرای خانواده درمانی می باشد . فرایند ارزیابی در خانواده درمانی شناختی – رفتاری در تمام طول درمان ادامه می یابد . علت عمده ی ادامه فرایند ارزیابی در جریان خانواده درمانی شناختی – رفتاری آن است که درمانگر به این موضوع پی ببرد که آیا فرایند درمان به شیوه ی درستی پیش می رود و یا نیاز است که تغییراتی در مورد تکنیک های بکار رفته در درمان انجام گیرد . فعالیت خانواده درمانگر شناختی – رفتاری در جریان ارزیابی تعیین الگوهای رفتاری و آشنایی و در صورت لزوم تغییر سیستم های اعتقادی اعضای خانواده می باشد. معمولا در جریان ارزیابی خانواده درمانگر شناختی – رفتاری پرسش و پاسخهایی را مطرح می کند و با کمک این عمل از الگوهای ارتباطی اعضای خانواده با یکدیگر و ساختارهای اعتقادی اعضای خانواده پیرامون فرایند ارتباط و وضعیت خانواده در زمان حال اطلاعاتی را به دست می آورد. همچینن درمانگر با مطرح نمودن سوالاتی در مورد میزان ارتباط اعضای خانواده و زمان و فرصتی که اعضای خانواده برای گفتگو با یکدیگر اختصاص می دهند تلاش می نماید که در مورد الگوهای ارتباطی اعضای خانواده با یکدیگر اطلاعاتی را بدست بیاورد . همچینن درمانگر با پرسیدن سوالاتی مانند این سوال که هر یک از اعضای خانواده در مورد میزان اتحاد خانواده چه نظری دارند؟ و یا میزان حمایت اعضای خانواده از یکدیگر در مقابل مشکلات بوجود آمده به چه میزان است؟ تلاش می نماید که در مورد سیستم اعتقادی که در خانواده وجود دارد اطلاعاتی را بدست آورد. از سوی دیگر در جریان فرایند ارزیابی خانواده درمانگر شناختی – رفتاری اعتقادات اعضای خانواده را در مورد علل مشکلات پیش آمده را مورد بررسی قرار می دهد. در جریان فرایند ارزیابی خانواده درمانگران شناختی -رفتاری به فرایند رشدی نیز توجه می کنند . برای مثال این درمانگران سن والدین و سن فرزندان آنها را در نظر می گیرند و به این نکته توجه می کنند که مشکلات خانواده هایی که کودکان آنها در سنین قبل از رفتن به مدرسه قرار دارد با مشکل خانواده هایی که فرزندان آنها در سنین نوجوانی قرار دارند متفاوت می باشد. نکته ی دیگر که خانواده درمانگران شناختی – رفتاری آنها را مورد بررسی قرار می دهد بررسی میزان حالت نظم موجود در خانواده است . برای نمونه در خانواده ه هایی حالتی از بی نظمی در آنها حاکم می باشد مسئولیت های هر یک از اعضای خانواده به صورت واضحی مشخص نمی باشد و تعارضات و درگیریهای شدیدی بین اعضای آنها حاکم است.
ب :تزریق شک و تردید در مورد الگوهای رفتاری و اعتبار عقاید اعضای خانواده پیرامون وضعیت موچود
خانواده درمانگری که از اصول درمان شناختی – رفتاری استفاده می کند بعد از شناسایی فرایند مربوط به الگوهای ارتباطی اعضای خانواده ، آگاهی به مشکلات حاضری که در درون خانواده وجود دارد و آگاهی به برخی از اصول اعتقادی اعضای خانواده (مانند علل ایجاد مشکلات ، ادیبات حاکم بین اعضای خانواده و بررسی درستی و یا نا درستی اعتقادات اعضای خانواده در ارتباط با مسایل جاری در خانواده ) تلاش می کند تا در مورد نگرش های اعضای خانواده به یکدیگر و به ساختار حاکم در درون خانواده و الگوهای ارتباطی شک و تردیدهایی در اعضای خانواده بوجود آورد. تزریق حالت شک و تردید در اعضای خانواده پیرامون عقاید آنان در مورد وضعیت خانواده از جلسه ی دوم درمان آغاز می گردد و وسیله ی مهمی که درمانگر برای ایجاد شک و تردید از آن استفاده می کند پرسیدن سوالاتی در مورد اعتبار آن عقاید می باشد. فعالیت درمانگر در زمینه ی فوق می تواند زمینه را برای تغییر نگرشهای حاضر اعضای خانواده فراهم کند و در مورد الگوهای ناکارآمد ارتباطی که در خانواده حاکم شده است تغییراتی را ایجاد نماید.
ج:پیاده نمودن الگوهای تغییر
خانواده درمانگری که از اصول درمان شناختی – رفتاری پیروی می کند چه به صورت آشکار و چه به صورت پنهان از اعضای خانواده درخواست می کند تغییراتی را در الگوهای رفتاری خود در محیط خانواده بوجود آورند. خانواده درمانگر اعضای خانواده را با این اصل آشنا می کند که برای از میان برداشتن مشکلات جاری لازم است که تغییراتی در الگوهای رفتاری و ساختارهای اعتقادی آنان نسبت به اعضای خانواده و وضعیت خانواده بوجود آید. به نظر خانواده درمانگر شناختی – رفتاری برای حاکم شدن الگوهای رفتاری و اعتقادات مناسب تر در اعضای خانواده لازم است که در بین اعضای خانواده شک و تردیدهایی در مورد کارآمد بودن الگوهای رفتاری و درستی اعتقادات اعضای خانواده در مورد وضعیت جاری خانواده و علل مشکللات موجود در خانواده بوجود آید. حالت پیاده نمودن الگوهای تغییر رفتار و عقاید اعضای خانواده به کمک فرصتهایی که در جلسه ی درمان و یا جارج از جلسه ی درمان ایجاد می شود انجام می گیرد. فرصتهای درون جلسه به کمک تغییراتی که درمانگر در درون جلسه ی درمان در الگوهای ارتباطی و ساختارهای اعتقادی اعضای خانواده ایجاد می کند انجام می گیرد و فرصتهای بیرون از جلسه ی درمان به کمک واگذاری تکالیف رفتاری به اعضای خانواده انجام می شود .تکالیفی که به اعضای خانواده ارایه می شود بسیار متنوع است و می تواند شامل موضوعاتی مانند اختصاص فرصتهایی برای گفتگو با یکدیگر و یا برنامه ریزی برای انجام یک مسافرت باشد. برای ایجاد تغییرخانواده درمانگر شناختی – رفتاری فعالیتهای مختلفی را در جلسه ی درمان انجام می دهد . یکی از این فعالیتها تلاش برای اصلاح ارتباطات متقابل بین اعضای خانواده در جلسه ی درمان است . برای رسیدن به این هدف درمانگر تلاش می کند که تمام اعضای خانواده در درمان مشارکت داشته باشند و همه ی آنها در امور مختلف مربوط به خانواده اظهار نظر نمایند. درمانگر همچینن برای پیشبرد درمان تکالیف خانگی مختلفی را به اعضای خانواده واگذار می نماید . واگذاری تکالیف خانگی مختلف به اعضای خانواده به درمانگر اجازه می دهد که در مورد ارتباطات موجود بین اعضای خانواده اطلاعات بیشتری را بدست آورد و به اعضای خانواده هم کمک می کند تا بهتر بتوانندالگوهای جدید ارتباطی را که در جلسه ی درمان تمرین نموده اند را در محیط خانواده پیاده نمایند. از دیگر فواید ارایه ی تکالیف خانگی به اعضای خانواده آن است که این مورد فرصتی برای اعضای را خانواده فراهم می سازد تا این آگاهی را بدست آورند که ارتباطات موجود بین اعضای خانواده به نحو صحیحی نمی باشد و لازم است که تغییراتی در این زمینه با کمک خانواده درمانگر شناختی -رفتاری بوجود آید .
در برخی از مواقع مانند زمانی که میزان هرج و مرج در درون خانواده زیاد است و اعضای خانواده ارتباطات کمی با یکدیگر دارند اعضای خانواده امکان دارد تمایل چندانی به انجام تکالیف رفتاری بیرون از جلسه ی درمان نداشته باشند . در چینن حالتی بهتر است که درمانگر فعالیتهای بیشتری را درون جلسه انجام دهد و تکالیف مختلفی را برای انجام دادن اعضای خانواده در درون جلسه ارایه نماید.تکالیف درون جلسه ای می تواند شامل تهیه ی برنامه ای برای تربیت بهتر فرزندان و یا تمرین برای بازگویی مناسب اعتراضات به سخنان و ورفتارهای یکدیگر باشد.
د :ساختار جلسه های بعدی
هدف عمده ی جلسه های بعدی خانواده درمانی شناختی – رفتاری مانند هدف جلسه های اولیه تلاش برای ایجاد تغییر در نگرشها و الگوهای رفتاری اعضای خانواده می باشد. در طول تمام جلسات خانواده درمانگر شناختی – رفتاری تلاش می کند تا هر گونه تغییری که در الگوهای رفتاری و یا سیستم یا ساختار اعتقادی اعضای خانواده بوجود می آید را جدی بگیرد . و برای رسیدن به تغییرات مناسب در الگوهای رفتاری و ساختار اعتقادی اعضای خانواده فعالیتهای مختلفی را انجام دهد . در نهایت با برطرف شدن مشکلات جاری اعضای خانواده ، اصلاح شدن الگوهای رفتاری حاکم بین اعضای خانواده و با اصلاح سیستم اعتقادی اعضای خانواده نسبت به وضعیت موجود خانواده درمان خاتمه می پذیرد .
منابع
Hersen.M.(2002).Encyclopedia of psychotherapy. New York: Elsevier science press.
Lebow.J.(2005).Handbook of clinical family therapy. New York: John wiley & sons Inc
Sholevar.P (2003). Family and couples therapy . Washtington : American psychiatric publishing
نوشته شده توسط دکتر حسین لطفی نیا ( متخصص روانشناسی بالینی )
استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده و آدرس سایت بلا مانع است
آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور خدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم
تلفن:04135559866 و09144015140
بازدیدها: 3709
نظرات