آشنایی با علایم اختلال پانیک و روش های درمان شناختی – رفتاری آن

 

اختلال پانیک یکی از انواع مهم اختلالات اضطرابی می باشد. اختلالات اضطرابی به انواعی از اختلالات روانشناختی گفته می شود که ویژگی اصلی آنها تجربه ی حالت اضطراب به صورت شدید و مداوم است. حالت اضطراب نوعی حالت هیجانی شایع می باشد و با علایم فیزیولوژیک و روانشناختی زیادی مانند بالا رفتن میزان ضربان قلب ، افزایش میزان آهنگ تنفس و احساس نازاحتی همراه می باشد. علایم حالت اضطراب با علایم حالت ترس شباهت زیادی دارد. برای نمونه در هر دوی این حالتهای هیجانی بخشی از سیستم خودکار عصبی که به نام بخش عصبی سمپاتیک بدن نامیده می شود و وظیفه تجهیز نیروی بدن در  برابر محرکهای ناراحت کننده را برعهده دارد فعال می شود . اگرچه حالتهای هیجانی ترس و اضطراب با هم شباهت زیادی دارند ولی درعین حال تفاوتهایی هم با یکدیگر دارند. یکی از تفاوتهای مهم این دو حالت هیجانی آن است که درحالت ترس شخص در مقابل محرکی که این حالت را ایجاد می کند واکنش فوری که غالبا به صورت فرار است را نشان می دهد اما در حالت اضطراب این پاسخ اغلب فوری نمی باشد. تفاوت دوم بین حالت هیجانی اضطراب و ترس آن است که حالت ترس پاسخی به محرکهای تهدید کننده ی مشخص و آشکار می باشد اما حالت اضطراب پاسخی به محرکهای نامشخص و مبهم می باشد . به عبارت دیگر عامل ایجاد کننده ی ترس کاملا برای شخصی که این حالت را تجربه می کند روشن است اما عاملی که حالت اضطراب را ایجاد نموده برای شخص مشخص نمی باشد و یا مبهم است.

بر اساس نظر یکی از معروف ترین طبقه بندیهای اختلالات روان پزشکی که از سوی انجمن روانپزشکی آمریکا ارایه شده است و به نام (DSM-V(َDiagnostics and Statistical Manual of Mental Disorders معروف است مهمترین اختلالات اضطرابی شامل اختلال اضطراب منتشر ، اختلال فوبیا ، اختلال پانیک می باشند. همچینن از نظر این طبقه بندی مهمترین علامت تشخیصی اختلال پانیک وجود حمله ها ی مکرر پانیک است . حمله ی پانیک تجربه ی یک دوره ی کوتاه مدت( حدود 10 الی 20 دقیقه ) از حالت ترس و یا حالت ناراحتی شدید است که همراه با تجربه ی حداقل چهارعلامت جسمانی و یا شناختی مربوط به حالت اضطراب ( مانند تعریق زیاد ، طپش قلب و ترس از مرگ ) می باشد. اگرچه تنها مبتلایان به اختلال پانیک حالت حمله ی پانیک را تجربه نمی نمایند و مبتلایان به سایر اختلالات اضطرابی مانند مبتلایان به اختلال اضطراب منتشر و اختلال فوبیا نیز حالت حمله ی پانیک را تجربه می کنند اما تنها در اختلال پانیک وجود تجربه ی حمله ی پانیک برای تشخیص به عنوان ملاک ضروری برای تشخیص لازم است و در سایر اختلالات اضطرابی وجود حمله ی پانیک برای تشخیص ضروری نمی باشد. . از سوی دیگر برای تشخیص اختلال پانیک لازم است حمله ی پانیک که شخص مبتلا آن را تجربه می کند حداقل یک بار در ماه رخ دهد و وی نگرانی مداوم از تجربه ی مجدد حمله ی پانیک را داشته باشد.

در اغلب مواقع مبتلایان به اختلال پانیک برای درمان توسط پزشکان متخصص قلب- عروق به روان پزشکان و روانشناسان بالینی ارجاع داده می شوند . درمان انتخابی اختلال پانیک بخصوص در مواقعی که میزان شدت این اختلال در سطح خفیف تا متوسط می باشد روان درمانی می باشد . برای روان درمانی اختلال پانیک از روش های مختلف  روان درمانی استفاده می شود و مهمترین این روش ها روش درمان شناختی- رفتاری (Cognitive- behavioral therapy ) می باشد. روش درمانی شناختی –رفتاری روشی کوتاه مدت و ساختار یافته می باشد که اجرای آن حدود 12 الی 15 جلسه ی درمانی طول می کشد  و جلسه های درمانی معمولا به صورت هفتگی برگزار می گردد.

سبب شناسی ابتلا به اختلال پانیک

 مدلهای مختلف شناختی – رفتاری کوشش نموده اند تا سبب شناسی ابتلا به اختلال پانیک را توضیح دهند. بر اساس یکی از این مدلها که توسط کلارک (Clark ) بیان شده است و نوعی مدل شناختی برای آگاهی به چگونگی ابتلا به اختلال پانیک است علایم اختلال پانیک زمانی ظاهر می شود که شخص تفسیری نادرست از علایم مرتبط با اضطرابی که آن را تجربه نموده به عمل می آورد. به عبارت دیگر در مدل شناختی کلارک فرض می شود که مبتلایان به اختلال پانیک تجربه ی علایم جسمانی و روانشناختی مرتبط با اضطراب را بیانگر وجود یک بیماری جسمانی و یا روانشناختی شدید می دانند. برای مثال چینن اشخاصی امکان دارد تجربه ی حالت برانگیختگی (Arousal) که با ایجاد علایمی مانند تجربه ی طپش قلب همراه است را به عنوان تجربه ی نوعی حالت حمله ی قلبی تفسیر نمایند و یا آنان وجود مکرر مشکل تمرکز را به عنوان نشانه ای از آغاز زوال عقل تفسیر نمایند .به طورخلاصه می توان گفت در مدل شناختی کلارک که در مورد سبب شناسی ابتلا به اختلال پانیک مطرح شده است فرض می گردد که تفسیر نادرست و فاجعه گونه (Catastrophic) از محرک های ناراحت کننده ی تجربه شده  می تواند منجر به ایجاد ترس زیاد ، افزایش علایم برانگیختگی و در نهایت احتمال تجربه ی علایم پانیک گردد.

یک مدل روانشناختی دیگرکه درمورد سبب شناسی ابتلا به اختلال پانیک ارایه شده است مدل بارلو(Barlow ) می باشد. براساس مدل بارلو اشخاصی مستعد به ابتلا به اختلال پانیک هستند که واکنش های عصبی و بیوشیمیایی زیاد به هنگام روبرو شدن با محرکهای استرس زا را نشان می دهند و چینن اشخاصی دراغلب مواقع این حس را دارند که تجربه ی هیجانات و روبرو شدن با رویدادهای خارجی غیرقابل کنترل و غیر قابل پیش بینی می باشد.

قبل از ابداع مدلهای شناختی اغلب مدلهایی که برای بیان سبب شناسی ابتلا به اختلالات اضطرابی و از آن جمله اختلال پانیک ارایه شده بودند بر این نظر بودند که برای درمان اختلالات اضطرابی و از آن جمله اختلال پانیک استفاده ازتکنیکهای مختلف رفتاری مانند تکنیک مواجهه (Exposure) می تواند موثر باشد اما با رشد مدلهای شناختی برای درمان اختلالات اضطرابی و ازآن جمله برای درمان اختلال پانیک بر لزوم استفاده از تکنیکهای شناختی برای درمان اختلالات اضطرابی و بخصوص اختلال پانیک تاکید گردید . در مدلهای شناختی فرض اساسی بر آن است که استفاده از تکنیکهای مختلف شناختی برای درمان اختلال پانیک حساسیت زیاد این بیماران را به موقعیتهای برانگیخته کننده (Arousal) کاهش می دهد . همچینن استفاده از تکنیکهای شناختی در بیماران مبتلا به اختلال پانیک  این باور را به وجود می آورد که تجربه ی احساسهای جسمانی که در اثر حالت برانگیختگی و روبرو شدن با محرکهای اضطراب زا ایجاد شده است موضوعی تهدید کننده نمی باشد  .

بطور خلاصه می توان گفت نتایج ارایه ی مدلهای شناختی منجر به بوجود آمدن روشهای  مختلف درمان شناختی – رفتاری برای درمان اختلالات اضطرابی و از آن جمله اختلال پانیک گردیده است  و در این روشهای درمانی تمرکز اصلی درمانگران برروی اصلاح تفاسیر نادرست حاصل از تجربه ی حالت برانگیختگی و اضطراب است

  مراحل درمان شناختی- رفتاری اختلال پانیک

اولین مرحله ی درمان شناختی- رفتاری مرحله ی ارزیابی (Assessment) می باشد. یکی از اهداف مهم اجرای مرحله ی ارزیابی رسیدن به تشخیص درست بیماری است. اجرای مرحله ی ارزیابی به کمک وسایلی انجام می گیرد و یکی از اساسی ترین این وسایل کمک گرفتن از  انواع مختلفی از مصاحبه ها می باشد. فرایند اجرای مصاحبه می تواند به کمک اجرای مصاحبه های روانشناختی و یا اجرای مصاحبه های ساختار یافته صورت گیرد . در جریان اجرای مصاحبه های روانشناختی مصاحبه کننده تلاش می نماید اطلاعات فراوانی را در مورد علایم بیماری که بیمار آنها را تجربه می کند بدست آورد . همچینن در جریان اجرای این نوع از مصاحبه ، مصاحبه کننده تلاش می کند تا اطلاعاتی در مورد سایر مشکلاتی که بیمار در جریان زندگی خود آنها را تجربه می کند بدست آورد. از جمله ی این مشکلات می توان به مشکل بیکاری ، عدم داشتن مهارتهای ارتباطی و روبرو شدن با انواع مشکلات خانوادگی اشاره نمود. از سوی دیگر در جریان اجرای مصاحبه ی ساختار یافته مصاحبه کننده سوالاتی که از قبل آماده شده است را از بیمار می پرسد. یکی دیگر از اهداف  اجرای مصاحبه ها آگاهی یافتن به میزان شدت نگرانی و میزان حالت ناتوایی است که بیمار در اثر ابتلا به بیماری آنها را تجربه می کند . در جریان اجرای مرحله ی ارزیابی از وسایل دیگری مانند اجرای آزمونها نیز برای کسب اطلاعات استفاده می شود

بعد از اجرای مرحله ی ارزیابی با کمک اطلاعاتی که از اجرای مرحله ی ارزیابی بدست آمده است طرح درمانی از سوی درمانگر و با مشارکت بیمار ریخته می شود و در این طرح درمانی درمانگر تلاش می کند که با در نظر گرفتن نقاط قوت و ضعف بیمار تکنیکهای رفتاری و شناختی که در جریان درمان بهتر است از آنها استفاده گردد را مشخص نماید.

دو مرحله ی مهم درمان شناختی- رفتاری که در اکثر طرحهای درمانی اجرای آنها در نظر گرفته می شود مرحله ی معرفی درمان و مرحله ی آموزش (Education ) می باشد. درمانگر در مرحله ی معرفی درمان به بیمار اطلاعاتی در مورد علایم اختلال پانیک ، علل ابتلا به این اختلال و روشهای مختلف درمانی که برای درمان آن وجود دارد  را ارایه می دهد و در مرحله آموزش درمان ، درمانگر شناختی – رفتاری به بیمار کتابها و یا جزوه هایی که در مورد اختلال پانیک تالیف شده است را معرفی می کند و از او می خواهد که آنها را مطالعه کند . یکی از اهداف مهم اجرای مرحله ی آموزش در درمان شناختی- رفتاری افزایش دادن میزان آگاهی بیمار مبتلا به اختلال پانیک به این نکته است که  تجربه ی علایم جسمانی می تواند به گسترش افکاری شود که اضطراب را تحریک نمایند و گسترش چینن افکاری می تواند احتمال ظاهر شدن علایم اختلال پانیک را افزایش دهد.

در اغلب مواقع درمانگران شناختی – رفتاری ترجیح می دهند درجریان درمان اختلال پانیک از دو تکنیک شناختی- رفتاری به نامهای تکنیک مواجهه (Exposure ) و تکنیک بازسازی شناختی  (Cognitive restruction ) استفاده نمایند.

1-تکنیک مواجهه (Exposure )

تکنیک مواجهه یکی از تکنیکهای مهم رفتار درمانی است که در درمان بسیاری از اختلالات اضطرابی بخصوص اختلال فوبیا و اختلال پانیک از آن استفاده می شود . در جریان اجرای تکنیک مواجهه شخص به صورت مکرر و سیستماتیک با محرک  و یا موقعیتی که سبب ایجاد ترس در او شده است روبرو می شود . زمانی که از روش مواجهه برای درمان اختلال پانیک استفاده می گردد درمانگر می تواند از روش های مواجهه ی واقعی (Invivo) و یا مواجهه ی تصوری یا تجسمی استفاده نماید. در روش مواجهه ی واقعی شخصی که مبتلا به اختلال پانیک می باشد و تحت درمان شناختی – رفتاری می باشد به صورت تدریجی تلاش می کند با محرکها یا موقعیتهایی که در گذشته به صورت مکرر از روبرو شدن با آنها اجتناب داشته است روبرو گردد.  از سوی دیگر درمواجهه ی تصوری و یا تجسمی بیمار مبتلا به اختلال پانیک تلاش می نماید که محرکها و یا موقعیتهای اضطراب زا را در ذهنش تحسم کنذ. معمولا درمانگران شناختی –رفتاری زمانی ترجیح می دهند که از تکنیک مواجهه ی تصوری استفاده نمایند که برای بیمارمبتلا به اختلال پانیک به علت شدید بودن میزان اضطراب و ترس خود امکان اجرای تکنیک مواجهه ی واقعی وجود ندارد.

2-تکنیک بازسازی شناختی

اگرچه اجرای تکنیک مواجهه می تواند بسیاری از علایم جسمانی و رفتاری که ناشی از ابتلا به اختلال پانیک است را کاهش دهد اما اجرای تکنیک بازسازی شناختی می تواند افکاری را که در ابتلا و یا تداوم اختلال پانیک نقش مهمی را دارند تغییر دهد. تکنیک بازسازی شناختی یکی از تکنیکهای مهم درمان شناختی –رفتاری می باشد که در درمان بسیاری از اختلالات روانشناختی و از آن جمله در درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد. اصلی که تکنیک بازسازی شناختی بر روی آن استوار شده است آن می باشد که وجود برخی از افکار و طرحواره های منفی در ابتلا و یا تداوم اختلالات روانشناختی نقش مهمی دارد و شخص می تواند با شناسایی و درمرحله ی بعد با جایگزین نمودن این افکار و طرحواره ها با افکار متفاوت با آنها در کاهش علایم اختلالات روانشناختی موفق باشد. هدف اصلی از اجرای تکنیک بازسازی شناختی آزمون نمودن و اصلاح افکار ناکارآمد(Maladaptive thoughts) است. همچینن یکی از اهداف دیگر اجرای تکنیک بازسازی شناختی توانا ساختن بیمار برای ایجاد افکار متفاوت (Alternative)  با افکارناکارآمد است.

اولین مرحله ی اجرای تکنیک بازسازی شناختی مرحله ی شناسایی افکاری است که حالت اضطراب بیمار ر را تشدید می کنند دو نوع تحریف شناختی که در مبتلایان به اختلال پانیک می تواند منجر به ایجاد افکار اضطراب زا شود جالت برآورد بالای احتمال خطر (Overestimation ) و حالت فاجعه سازی (Catastrophization) می باشد. حالت برآورد بالای احتمال خطر شامل برآورد بالایی از احتمال رخ دادن یک رویداد ناخوشایند می باشد . برای نمونه بیمارمبتلا به اختلال پانیک در اثر داشتن این تحریف شناختی حالت تجربه ی سرگیجه را به معنای احتمال حالت بیهوشی ناگهانی ارزیابی می نماید.

در جریان اجرای درمان شناختی – رفتاری اختلال پانیک بیماران آموزش هایی در مورد نحوه ی درست تفسیر علایم جسمانی که تجربه می کنند دریافت می کنند و  آموزش این مورد می تواند نقطه مهمی برای آغاز اجرای تکنیک بازسازی شناختی باشد. همچینن اجرای آزمایشات رفتاری که شامل اجرای تکنیک مواجهه می شود دراثبات نادرست بودن افکار اضطراب زای بیمار نقش مهمی را دارد و اجرای تکنیک آزمایش رفتاری می تواند قدمی مهم برای آغاز اجرای تکنیک بازسازی شناختی باشد.

میزان کارآیی درمان شناختی – رفتاری اختلال پانیک

نتایج تحقیقات مختلف نشان دهنده ی اثربخشی مناسب اجرای درمان شناختی – رفتاری در درمان اختلال پانیک می باشد. بر اساس نتایج یکی از این تحقیقات میزان اثربخشی درمان شناختی – رفتاری بر روی مبتلایان به اختلال پانیک حدود 68 درصد می باشد. نتایج یک تحقیق دیگر نشان می دهد زمانی که برای درمان اختلال پانیک از درمان شناختی- رفتاری به همراه دارو درمانی استفاده می شود بیماران اثرات فوری تری از درمان تجربه می نمایند. همچینن نتایج چند پژوهش انجام گرفته نشان می دهد که زمانی که برای درمان اختلال پانیک  از درمان شناختی- رفتاری استفاده می شود اثرات درمانی پایاتر از اثرات درمانی است که در آن برای درمان اختلال پانیک از دارو درمانی استفاده می شود . (Hofmannetal. 2009)

درمان دارویی اختلال پانیک

در بسیاری از مواقع برای درمان اختلال پانیک از دارو درمانی استفاده می شود . برای درمان دارویی اختلال پانیک از طیف وسیعی از داروها استفاده می شود و از جمله رایج ترین داروهایی که برای درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرند می توان به داروهای بازدارنده ی بازجذب سروتونین یا داروهای SSRI ، داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای و داروهایی که در دسته ی داروهای بنزودیازپینی (Benzodiazepines) قرار دارند اشاره نمود . نتایج پژوهشهای انجام گرفته نشان می دهد که اثربخشی دسته های داروهای فوق در درمان اختلال پانیک تقریبا مشابه می باشد و عامل مهمی که سبب انتخاب داروی مناسب در درمان اختلال پانیک می شود میزان پائین عوارض جانبی داروها می باشد.

منابع

         Clark.D.& Beck.A.(2010).Cognitive therapy of anxiety disorders.New York: Guilford Press

Hofmann.S.(2014). The wiley handbook of cognitive behavioral therapy .New York: John wiley & sons inc

Neenan.M.(2015).Cognitive behavior therapy 100 key points and thchniques. East Sussex: Routldge    press

تالیف : دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی )

استفاده از مطالب این مقاله به شرط ذکر نام نویسنده ی مقاله و آدرس سایت بلامانع است.

17 / 8 /98

آدرس دفتر روانشناسی دکتر حسین لطفی نیا (متخصص روانشناسی بالینی) : تبریز، خیابان17 شهریور جدید، بالاترتقاطع از خیابان طالقانی،برج سینا، طبقه ی هفتم

تلفن:04135559866 و09144015140

 

بازدیدها: 2447